Obsidyen Ayna dönem yalnızca teknolojide önemli yeniliklerin çıkmasıyla deÄŸil, toplumun yaÅŸam biçimi, hayata bakışı ve düzeninde de köklü deÄŸiÅŸiklilerin gerçekleÅŸtiÄŸi bir süreçtir. Bugünkü uygarlığın temelleri bu dönemde oturur. Endüstri Devrimi’ne kadar geçen zaman boyunca hâkim toplumsal düzenin temelleri bu süreç içinde atılır. Uygarlık tarihinin en önemli dönüşümü olması bakımından Neolitik ÇaÄŸ birçok araÅŸtırıcı tarafından ” Neolitik Devrim” olarak da adlandırılır.(Lev. I res. 1) Neolitik ÇaÄŸ ” Cilalı TaÅŸ Devri ” artık Ä°lk Ãœretimci Köy Toplumları olarak da adlandırılıyor.1

Neolitik Devrim, her yerde aynı zamanda, aynı ÅŸekilde olmamıştır. Epi-Paleolitik topluluklar, DoÄŸu Akdeniz, Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamya, GüneydoÄŸu Anadolu ile DoÄŸu Anadolu’nun güney kısımlarında İÖ 11 bin yıllarından itibaren bu yeni yaÅŸam biçimini geliÅŸtirmeye baÅŸlamış olsalar da yeni yaÅŸam biçiminin son ÅŸeklini alması İÖ 6 bin yıllarında gerçekleÅŸmiÅŸtir. Orta Anadolu’da farklı özellikler taşıyan benzer bir sürecin yaÅŸandığı anlaşılmıştır. Orta ve GüneydoÄŸu Anadolu’da bu geliÅŸmeler yaÅŸanırken dünyanın baÅŸka yerlerinde olduÄŸu gibi Batı ve Kuzey Anadolu’da halen Mezolitik ÇaÄŸ kültürlerinin süre geldiÄŸi, yani farklı kültürel oluÅŸumların çaÄŸdaÅŸ olarak varlıklarını sürdürdüğü unutulmamalıdır.2

Neolitik ÇaÄŸ, Çanak Çömleksiz Neolitik ve Çanak Çömlekli Neolitik ÇaÄŸ olarak iki bölümde ele alınmaktadır. Bu bölümleme yalnızca kilden kap kaçak yapımı gibi yeni bir teknolojinin ortaya çıkmasına baÄŸlı deÄŸildir. Çanak Çömleksiz Neolitik ÇaÄŸ’da yerleÅŸik yaÅŸam ve bunun gereÄŸi yeni bir mimari, köy yaÅŸantısı ortaya çıkar; beslenmeye tahıllar ve evcilleÅŸme sürecindeki hayvanlar giderek daha fazla katılır, ancak avcılık ve toplayıcılık hala yaÅŸamın temelini oluÅŸturmaya devam eder. Buna karşılık Çanak Çömlekli Neolitik ÇaÄŸ ile birlikte çiftçiliÄŸe, besin üretimine dayalı ekonomik model tüm kurallarıyla yerleÅŸmeye baÅŸlar ve bu toplumsal yaÅŸamın her kademesine yansır. Bu nedenle Neolitik ÇaÄŸ’ın ikiye bölünmesi bu dönemlere verilen adların belirlediÄŸinden daha da önemlidir.3

Neolitik ÇaÄŸ ile birlikte ortaya çıkan bir önemli olgu da hızlı deÄŸiÅŸim sürecidir. Oysa bundan önceki dönemlerde, milyon yılı geçen insan yaÅŸamında deÄŸiÅŸim süreci çok yavaÅŸ gerçekleÅŸmiÅŸtir. Bu dönemi deneme yanılma yöntemiyle yeni arayışların olduÄŸu, kültürü oluÅŸturan öğelerin tümünü sürekli olarak biçim deÄŸiÅŸtirdiÄŸi çok dinamik bir süreç olarak algılanmaktadır. Ancak bu hızlı deÄŸiÅŸim, yalnızca Ä°lk Ãœretim Toplumları, Neolitik’in gerçekleÅŸtiÄŸi ” çekirdek bölge 11 için geçerlidir. Bu çekirdek bölgenin dışında çok daha duraÄŸan bir yaÅŸamın varlığı bilinmektedir.4

Görüldüğü gibi bu dönemde birbirinden farklı iki çekirdek bölge tanımlanabilir: YakındoÄŸu Neolitik’i olarak adlandırılan GüneydoÄŸu Anadolu ile DoÄŸu Anadolu’nun güney kısımlarının dahil olduÄŸu birinci bölge ve İç Anadolu’da özellikle Konya, NiÄŸde çevresindeki ikinci bölgedir.5

Neolitik’ten itibaren insan, bitki, hayvan ve doÄŸal çevre arasındaki iliÅŸkiler bambaÅŸka bir boyut kazanmıştır. Neolitik’e damgasını vuran üç önemli olay vardır. Bunlar sırasıyla tarım, hayvancılık ve çanak çömlek yapımıdır.6

Tarım, insanoÄŸlunun sabit köyler kurup, topraÄŸa baÄŸlanmasında belirleyici bir unsur deÄŸildi; aksine insan toplulukları tarımdan çok önce yerleÅŸti; köyler kurdu; daha sonra yabanıl tahılların bilinçli olarak ekimini yapmaya baÅŸladı. (Lev. I res. 2) KuÅŸkusuz, tarımcı köy topluluklarının ortaya çıkması, geliÅŸmesi yeni ekonomik ve sosyal-kültürel sistemleri de beraberinde getirdi. Besin üretiminin insanlık tarihinin en önemli kilometre taşı olduÄŸu söylenebilir. Besinlerini üreten, böylelikle yarattığı artı ürünle geleceÄŸini güvenceye alan tarım topluluklarının yaÅŸam biçimleri, tarımın ilk kez nerede görüldüğü, nasıl bir seyir izlediÄŸi, hangi bitkilerin ilk önce tarıma alındığı hep merak konusu olmuÅŸtur. Tarımın ortaya çıkışı konusunda çok çeÅŸitli kuramlar ileri sürüldü. Bazı araÅŸtırıcılara göre, yerleÅŸik yaÅŸama geçtikten sonra kaydedilen hızlı nüfus artışı ile geleneksel besin kaynaklan arasındaki dengesizlik insanoÄŸlunu yeni besin arayışlarına yöneltti; bunun neticesinde de bire on verecek yeni bir besin üretimi tarzı, yani tarım benimsendi. Bir diÄŸer görüşe göre de, holosen’in (Dördüncü Zaman’ın pleistosenden sonraki ikinci jeolojik dilimi) baÅŸlangıcında giderek artan kuraklık insan topluluklarını, hayvanları ve bazı yabani tahılları belirli su kaynaklarının etrafında buluÅŸturdu. Ä°nsanlar bu yabanıl besin kaynaklarıyla çok yalan bir iliÅŸkiye girdi; onları daha yakından tanıma fırsatı buldu. Böylelikle, giderek evcilleÅŸtirme süreci baÅŸladı. Aslında evcilleÅŸtirme tek bir nedene indirgenemeyecek kadar karmaşık bir süreçtir. Bu yeni ekonomik sistemin geliÅŸmesinde hiç kuÅŸkusuz birden fazla unsurun payı oldu.7

Mezolitik ÇaÄŸ’da yabanıl buÄŸdayı öğütüp sofrasında kullanan insan, bu yaÅŸam tarzını Neolitik Dönem’de de bir süre devam ettirdi. YakındoÄŸu’da Tel Mureybet (Suriye), Anadolu’da Çayönü ve Aşıklı, önceleri yoÄŸun biçimde yabanıl tahılların toplandığı ve yendiÄŸi köy yerleÅŸmelerinden birkaçıdır. Ä°nsanlar bu büyük köyleri kurarken henüz tarımla uÄŸraÅŸmıyorlardı. Uygun toprak, yeterli su, geleneksel bilgi birikimiyle bütünleÅŸince tarım denilen devrim gerçekleÅŸti. Buna biz devrim diyoruz; çünkü insan emeÄŸiyle yaratılan ürün, arazi iÅŸleme ve araziyi kavrama bilinci, mülkiyet anlayışı, nüfustaki belirgin çoÄŸalma, çeÅŸitli meslek dallarının belirmesi, köyler arasındaki ticaretin geniÅŸ boyutlara ulaÅŸması, sosyal sınıfların ortaya çıkışı ve daha birçok sosyoekonomik geliÅŸmeler besin üretimiyle birlikte olmuÅŸtur. Tarımın baÅŸlaması insanoÄŸlunun varoluÅŸ mücadelesine yeni boyutlar kazandırdı. Birçok yabanıl tahılın bilinçli olarak ekilip biçilmesine baÄŸlı olarak, beslenme alışkanlığı da deÄŸiÅŸti; insanoÄŸlu ilk kez ekmeÄŸini yapmaya baÅŸladı. Tarıma geçiÅŸle baÄŸlantılı biçimde köyler daha da büyüdü. Hasat zamanında nüfus daha da arttı Toprağın iÅŸlenmesi, yüksek verim alınması ile birlikte özel mülkiyet kavramı anlam kazandı; toprak deÄŸerlendi. KomÅŸu köyler arasında arazi kavgaları baÅŸladı, bu da giderek büyük çaplı savaÅŸlara dönüştü.

YakındoÄŸu’da zamanımızdan aÅŸağı yukarı 10.000 yıl önce besin üretimine geçildiÄŸinde Avrupa henüz avcı-toplayıcı yaÅŸam biçimini sürdürüyor, insan topluluklarının bir kısmı hala maÄŸaralarda yaşıyordu. YakındoÄŸu’da ise çok geniÅŸ bir ekolojik yelpaze olan Bereketli Hilal bölgesinde geliÅŸti. Ä°nsanoÄŸlu bu farklı coÄŸrafi bölgelerde yabanıl tahılı kendi istek ve gereksinmeleri doÄŸrultusunda seleksiyona tabi tuttu. BuÄŸday ve arpa tarıma ilk alman iki yararlı tahıldı. Bunları mercimek, nohut, bakla ve diÄŸerleri izledi.8

Tarımla birlikte araç gereçler daha da çeşitlendi. Besin üretiminin gereği olarak yeni aletler geliştirildi. Boynuz ya da kemikten hazırlanan aletler üzerine keskin kenarlı çakmaktaşı ya da obsidiyen parçalan çakıldı; sonra bunlar katranla sabitleştirilerek orak yapıldı, yetişen tahılları biçmek için kullanıldı. Çapa ve saban gibi aletler bu dönemde karşımıza çıkar. Ayrıca havanlar, bazalttan öğütme taşları, ok uçları, kenarları sarp düzeltili dilgiler, yongalanmış taç kursları Neolitik çağın araç ve gereçleri arasında sayılabilir.(Lev. II res. 1) Örneğin Aşıklı Akeramik Çağ Neolitik köy yerleşmesinde obsidiyenden yapılma on binlerce çeşitli alet ele geçti. İlk tarımcı köy toplulukları ağaçtan da birçok alet yapmış olmalıydılar. Ancak bunlar zaman içinde çürüyüp yok oldular. İnsanoğlu Neolitik çağda madeni de keşfetti. Nitekim Aşıklı, Çayönü ve Nevali Çori Neolitik insanları zamanımızdan 9000 yıl önce bakın tavlayarak işliyor ve bundan süs eşyaları yapıyordu.9

Tarımın arkasından, Neolitik kültür devri içinde insanoÄŸlunun gerçekleÅŸtirdiÄŸi ikinci büyük devrim hayvanın evcilleÅŸtirilmesi oldu. EvcilleÅŸtirmenin öyle birden olmadığı kabul edilmektedir. Ä°lk evcilleÅŸtirme tam olarak ne zaman gerçekleÅŸti, bunun tarihini belirlemek son derece güçtür. Arkeolojik kazılardan elde edilen bilgilere bakılırsa, zamanımızdan aÅŸağı yukarı 9000 yıl öncesinde insanoÄŸlu sütü, eti ve postundan her an kolayca yararlanabileceÄŸi hayvanları yavaÅŸ yavaÅŸ kendine alıştırıyordu. EvcilleÅŸtirmek amacıyla seçilen ırklar, her türlü tehlikeye karşı koruma altına alınmış, yiyecek ve su ihtiyaçları daha özenle karşılanmıştır. Böylece arka arkaya evcilleÅŸtirilen hayvanlar insanla aynı mekânı paylaÅŸmıştır. Zaten evcilleÅŸtirme, insanla hayvanın ortak çıkarlarının kesiÅŸtiÄŸi noktadır. Koyun, keçi, domuz ve sığır YakındoÄŸu tarımcı köy topluluklarının alternatif besin kaynaklarıydı. Böylece, insan, gün boyu av peÅŸinde koÅŸmaktan da büyük ölçüde kurtulmuÅŸtu. Neolitik çağın bazı tarımcı köy topluluklarında evcilleÅŸtirme süreci her hayvan için aynı olmadı; örneÄŸin Hallan Çemi’de domuz, koyun ve keçiden daha önce evcilleÅŸtirildi. Köpek, tarım öncesi köy topluluklarının kendilerine baÄŸladıkları ilk hayvandır. Evcil köpeÄŸi YakındoÄŸu’nun (Jarmo ve Jericho Neolitik yerleÅŸmeleri) yanısıra Kuzeybatı Avrupa’da ve Kuzey Amerika’da (Idaho) da görüyoruz. Ä°nsan sadece sığır, domuz, koyun, köpek ve keçi gibi hayvanları deÄŸil aynı zamanda tavuk, ördek, kaz gibi kümes hayvanlarını da evcilleÅŸtirdi. Çiftçilik ve hayvancılığın arka arkaya gerçekleÅŸmesiyle birlikte Anadolu ve YakındoÄŸu’daki Neolitik köy yerleÅŸmeleri daha örgütlenmiÅŸ, karmaşık ve zengin büyük yerleÅŸim merkezleri haline geldi. Orta Anadolu’da yeÅŸeren Çatalhöyük Uygarlığı bunun en güzel örneÄŸidir.10

Kilden kap kaçak yapımı, esas olarak basit bir teknolojiye dayanır. Çanak Çömleksiz Neolitik ÇaÄŸ’da geliÅŸtirilen terazzo, bakır işçiliÄŸi gibi çok daha karmaşık yöntemler göz önüne alındığında, kilin özelliklerini çok eski dönemlerden beri bilen insanların bu birikimlerini kap kaçak yapımında kullanmamış olmaları, buna gereksinme duymamalarıyla açıklanabilir. Olasılıkla kilin bu ÅŸekildeki kullanımı ilk olarak fırınlamayla deÄŸil, kurutulmasıyla sertleÅŸtirilen ve depo amacı için yapılan ambarlarda görülür. Tahılın giderek artan ölçüde günlük yaÅŸama girmesi ” sulu aşı” ortaya çıkartmış, köy yaÅŸantısı da konut içinde su tüketimini arttırmıştır. Aynı süreç içinde bazı besinlerin mayalandırılması, örneÄŸin arpanın biraya dönüşümü gibi kilden kap kaçak gereksinimini ortaya çıkartan etkenler olarak düşünülmelidir. En eski kap kaçağın nerede bulunduÄŸu sorusunu yanıtlamak olanaksızdır. (Lev. II res. 2) Teknik olarak gerçek anlamdaki ilk çanak çömlek Çayönü yerleÅŸiminde bilinir. Bunlar kapalı ortamda fırınlanmış, koyu renkli, yüzeyi sürtülerek parlatılmış açkılanmış kaplardır. Bu teknolojinin İÖ 6500 yıllarında hızla doÄŸuya doÄŸru yayıldığı, açık ateÅŸte fırınlanan, açık renkli kapları, yüzeyi basit çizi, baskı yöntemiyle bezemelilerin ve hemen ardından da kalın kırmızı astarlı kap kaçak ortaya çıkmıştır. Bu süreci en iyi yansıtan yerlerden biri de Birecik yakınlarındaki Mezraa Teleilat’tır. Bölgenin batısında Amik Ovası’nda Teli Kurdu ile Mersin yakınlarındaki Yumuktepe de ilk kap kaçağın geliÅŸimini göstermesi açısından önemlidir. Dönemin sonuna doÄŸru açık zemin üzerine kırmızı ya da koyu kahverengi boya bezemeli kap kaçak bölgenin her yerinde yaygın olarak görülür