25 Ekim 1689’da kaimmakamlık Özel Hediye Fikirleri olmak üzere bir tahta samur kürk, ibriÄŸiyle birlikte billur leÄŸen ve dört elbiselik ma’hud çuka sunmuÅŸtu.231
“TuÄŸ akçesidir. Sonradan mâh-ı mezbûrun yirmi ikinci günü gelmiÅŸdir.” TSMA, D, nr. 14, s. 43/a.
228 TSMA, D, nr. 14, s. 27/a.
229 TSMA, D, nr. 22, s. 33/a.
230 “Daha önce darüssaade aÄŸası, kendi akçesinden valide sultan inâmatı için verdiÄŸi otuz kîseden
küsur kalan beÅŸ kîse mukabili bin aded yaldız altını verildiÄŸi Rikâb-ı Hümayûn’a arzolunarak bin yedi
yüz üç yaldız altın ile yarım guruş irâd ve bin altın masraf olunması için hatt-ı hümayun ihsan
olunmuÅŸdur.” TSMA, D, nr. 13, 14/a.
231 “Kaimmakam Mehmed PaÅŸa hazretlerinin kimmakamlık Özel Hediye Fikirleri si olmak üzere ihda eylediÄŸi bir
tahta semmur kürk ve dört donluk ma’hud çuka, bir kıt’a billur leÄŸen ma’ ibrik harem-i ÅŸerif
tarafından gelip teslim-i Hazine-i Enderun olmuÅŸdur.” TSMA, D, nr. 22, s. 11/b.
232 TSMA, D, nr. 13, s. 11/b.
Gümrük eminliÄŸi için de yüksek meblaÄŸlar ve deÄŸerli Özel Hediye Fikirleri ler verilirdi. ÖrneÄŸin; Osman AÄŸa, gümrük emini olduÄŸunda Rikâb-ı Hümayûn’a vermeyi taahhüt ettiÄŸi elli kese mukabili on bin Frengî altın ödemiÅŸti (Haziran/Temmuz 1683).232 15 Haziran 1684’te gümrük eminliÄŸi verilen ÅžeyhoÄŸlu Abidin AÄŸa elli kese mukabili yedi bin sekiz yüz Frengî ve iki bin dört yüz kırk dört mamul altın ve bir guruÅŸ Özel Hediye Fikirleri etmiÅŸti.233
Sabık BaÅŸbakikulu Mehmet PaÅŸaya Defterdarlık ihsan edildiÄŸinde “defterdarlık müjde akçesi’ olarak Enderûn Hazinesi’ne beÅŸ bin esedî guruÅŸ ödemiÅŸti.234 7 Nisan 1684’te Defterdar Mehmet PaÅŸa bu makam için elmas ile bezenmiÅŸ bir kuÅŸak, bir tahta samur kürk, yirmi elbiselikten oluÅŸan Åžam ve Acem dibâsı, telli ve sade Hıtayî, mahûd çuka sunmuÅŸ, Özel Hediye Fikirlerilerden kuÅŸak geldiÄŸi gün padiÅŸahın kullanması için hareme teslim edilerek kuÅŸak defterine kaydedilmiÅŸti.235 4 Ekim 1685’te Defterdar Ali PaÅŸa, defterdarlık Özel Hediye Fikirlerisi olmak üzere on kese esedî guruÅŸ, elmas ile süslü çengel kuÅŸak ve bir tahta samur kürk ile yirmi elbiselik Acem ve Åžam dibâsı, sade ve telli Hıtayî, mahûd çuka Özel Hediye Fikirleri etmiÅŸti. KuÅŸak birkaç sene sonra haremde Åžehsuvar Kadına ihsan edilmiÅŸti.236
Eski saray baltacıları, sakabaşı olduklarında padiÅŸaha sundukları Özel Hediye Fikirleriler vezirlik, defterdarlık gibi yüksek makamlardaki görevlilerin pîşkeÅŸlerinden farklılık gösterirdi. ÖrneÄŸin 24 Åžubat 1684’te iki sakabaşı Åžamî dikdik ile arka ÅŸalı, ikiÅŸer elbiselik destar, kutnu, bogasi ve germsûd gibi kumaÅŸlar sunmuÅŸtu.237
Saray aÄŸaları, her nevruz rikâbiye olarak bin guruÅŸ verirlerdi. 25 Åžubat 1681’de Saray AÄŸası Mehmet AÄŸa tarafından rikâbiye olarak verilen bin guruÅŸ, Kalender adlı cüceye ihsan edilmiÅŸti.238
Eyalet valileri de tayinlerde yüksek miktarda nakit ve bazı Özel Hediye Fikirleri ler sunardı. 19 Aralık 1685’te Åžam beylerbeyliÄŸine atanan vezir Ä°brahim PaÅŸa bunun için toplam yirmi elbiselik Acem ve Åžam dibâsı, sade ve telli Hıtayî ve mahûd çuka Özel Hediye Fikirleri etmiÅŸti.239 30 Mayıs 1684’te Bolu paÅŸası azlolunup yerine geçen Ferhad PaÅŸazâde Ahmet PaÅŸa, hazineye beÅŸ yüz kırk iki Frengî ve altı yüz elli yedi ÅŸerifî olmak üzere toplam altı bin yüz dokuz adet altın vermiÅŸ ve
TSMA, D, nr. 29, s. 28/b.
TSMA, D, nr. 14, s. 38/a. TSMA, D, nr. 29, s. 38/b. TSMA, D, nr. 14, s. 38/b. TSMA, D, nr. 29, s. 4/b.
TSMA, D, nr. 14, s. 50/b; BOA, Ä°E.SM, nr. 1773.
bunun yarsından fazlası genel masraflar için harcanmıştı.240 1 8 Kasım 1681’de Tunus vilayeti verilen Mehmet PaÅŸa ise bu makam için beÅŸ bin Macarî altın ödemiÅŸ ve bunlar Cîb-i Hümayûn Hazinesi’ne irâd kaydedilmiÅŸti.241 1673’te Trablusgarp’ta askerin yönetime geçirdiÄŸi paÅŸanın memuriyetinin padiÅŸah tarafından tasdikinin saÄŸlanması, Ä°stanbul’a Özel Hediye Fikirleri yüklü iki gemi yollanması suretiyle gerçekleÅŸmiÅŸti. Fransız seyyah Antoine Galland’ın ifadesiyle, bu gemilerdeki Özel Hediye Fikirleriler yüz bin ekü idi ve bunun bir kısmını kırk bin sekino geri kalanını da kumaÅŸlar ve çuhalar teÅŸkil ediyordu.242
22 Kasım 1683’te Erzurum valisi olan Hüseyin PaÅŸa rikâbiye olmak üzere ödediÄŸi beÅŸ bin adet Frengî altın hazineye irâd kaydedilmiÅŸti.243 20 Ekim 1687’de Erzurum valiliÄŸine getirilen Ali PaÅŸanın câizesi beÅŸ bin mamul altın idi.244 Mısır valilerinin tuÄŸ akçesi kırk beÅŸ kese esedî guruÅŸ245, Basra valisinin câizesi on bin beÅŸyüz; BaÄŸdat valisinin câizesi ise on bin yedi yüz altın idi.246 22 Kasım 1683’te Mısır valisi Hamza PaÅŸanın câize akçesi olarak verdiÄŸi yüz kese esedî guruÅŸun yarısından fazlası Harem-i Hümayûn inâmatı için kalanı ise Gümrük Emini Osman AÄŸa tarafından alınan mücevherler için masraf olunmuÅŸtu. 247
240 TSMA, D, nr. 13, s. 18/b.
241 TSMA, D, nr. 13, s. 6/b.
242 Antoine GALLAND, Ä°stanbul’a Ait Günlük Anılar, II (1673), s. 15.
243 TSMA, D, nr. 13, s. 14/b.
244 TSMA, D, nr. 29, s. 51/b.
245 TSMA, D, nr. 13, s. 12/a; TSMA, D, nr. 29, s. 22/a.
246 TSMA, D, nr. 13, s. 22/b.
247 TSMA, D, nr. 29, s. 25/a.
248 İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, s. 402.
Vezirlik ve beylerbeyilik alanlara defterdarlar ve eyalet kadıları, padiÅŸaha teÅŸekküre geldikleri zaman nöbetçi kapıcılarla pîşkeşçi, meÅŸaleci, mataracı ve iskemleciye kanunen muayyen âidelerini verirlerdi. 248 Mısır valileri kaimmakama avâid akçesi olarak beÅŸ bin esedî guruÅŸ verirlerdi. 29 Haziran 1685’te Mısır valisinin kaimmakam paÅŸaya verdiÄŸi avâid akçesinin padiÅŸahın fermanıyla İç Hazine’ye alınarak Kalgay sultana inâm edildiÄŸi görülmektedir.249
XVII. yüzyılda tayin ve ibkalarda alınan para ve Özel Hediye Fikirleriler, hazine için önemli bir gelir kaynağı teÅŸkil ederdi. 1685 yılı Recec ve ReÅŸen mevaciblerinin verilebilmesi için dört yüz seksen iki akçe gerekmiÅŸ ve Enderûn Hazinesi’nden üç yüz kırk yedi kese borç alınmış; ayrıca aynı gün Kandiye valisi Ahmet PaÅŸanın vezaret akçesi olarak gelecek olan kırk beÅŸ kese ve IskarlatoÄŸlu adlı mücevher tüccarından tahsil edilen akçeler kullanılmıştı.250
Tayin pîşkeÅŸlerinin tesliminde Özel Hediye Fikirleri getiren hizmetlilere hil’at giydirilirdi.251
Eflak ve Boğdan voyvodalıkları, Erdel krallığı, vezaret, beylerbeyilik, sancakbeğliği tevcih olunanların bahşiş verdikleri kişiler arasında Dergâh-ı âli çavuşları da bulunurdu. Elçilerin geliş ve dönüş mümnasebetiyle çavuşbaşıya Özel Hediye Fikirleri vermeleri kanundu. Eflak ve Boğdan voyvodalarının tayininde çavuşbaşıya bin akçe verilirdi.252
TSMA, D, nr. 29, s. 34/a.
TSMA, D, nr. 29, s. 29/a. TSMA, D, nr. 1995, s. 8/b.
İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, s. 412, 417.
TSMA, D, nr. 14, s. 47/a. TSMA, D, nr. 29, s. 44/b.
Tayinlerde olduÄŸu gibi azillerde de Rikâb-ı Hümayûn’a Özel Hediye Fikirleriler verilirdi. 6 AÄŸustos 1685’te azlolunan BoÄŸdan Beyi’nden alınan iki adet ibriÅŸim ve baÅŸtanbaÅŸa kılabdan iÅŸleme halının Enderûn Hazinesi’ne dâhil edildiÄŸi görülmektedir.253 28 Nisan 1685’te mazul Veziriazam Ä°brahim PaÅŸanın Mirahur-ı Evvel Recep AÄŸa tarafından tahsil edilen nukûdu hazineye irâd kaydolunmuÅŸ254; ayrıca 23 Aralık 1685’te mazul Sadrazam Ä°brahim PaÅŸa padiÅŸaha elmas ile bezenmiÅŸ bir çengel kuÅŸak ve yine elmaslı bir sorguç Özel Hediye Fikirleri etmiÅŸti. KuÅŸak bir ay sonra padiÅŸahın bulunduÄŸu Karıştıran’a geldiÄŸinde baÅŸkadına; sorguç ise 11 Mayıs 1695’te’ Åžahide Kadına ihsan edilmiÅŸti.255 Mazul Ä°brahim PaÅŸa 18 Åžubat 1686’da ise tasvirli büyük boy Åžehnâme-i Firdevsî, Farsça ciltli ve minyatür Åžehnâme, minyatür Tercüme-i Acayib-i Mahlûkat, Tabakatü’l-Memâlik, ebru ciltli manzum EÄŸri Fethi, Bostan-ı Sadi, minyatür Divân-ı Câmi’den oluÅŸan kitapları Özel Hediye Fikirleri etmiÅŸ ve kitaplar hazineye teslim edilmiÅŸti.256 22 Ocak 1681’de azlolan Kilercibaşıdan tahsil edilen otuz kese akçe Darüssaade AÄŸasına teslim edilip Hatt-ı Hümayûnla Harem-i Hümayûn inâmı için masraf olunmuÅŸtu.257 29 Mayıs 1680’de mazul Kilercibaşı on iki kese esedî guruÅŸ vermiÅŸti.258
Özel Hediye Fikirleri sunumu, bir makama gelmede ve o makamda kalmada zorunlu idi ancak; o makamın yegâne sahibi olunması anlamına da gelmezdi. Bazen, görevde kalabilmek için Özel Hediye Fikirleriler sunmak bir iÅŸe yaramayabilirdi. IV. Mehmet’in ilk senelerine tarihlendirilmiÅŸ bir arizada; mazul Mısır valisinin padiÅŸaha birtakım Özel Hediye Fikirlerilerin yanısıra amber, tefarik, kahve ve tavaÅŸiler sunduÄŸu; Fazlı PaÅŸa, Cafer PaÅŸa, Musa PaÅŸa ve Yusuf PaÅŸaya; ayrıca musahiblere, musahibelere, hasekilere, kapıcılara, bostancı hasekilerine; görevde olduÄŸu süre boyunca Mısır’a gelen yüz seksen yedi kiÅŸiye derecelerine göre Özel Hediye Fikirleri ve nakit verdiÄŸi belirtilmekte; bunların ayrıntılı defterlerinin olduÄŸu; bunlardan baÅŸka babadan, ocaktan ve beylerbeyliÄŸinden paÅŸanın kazandığı on bin guruÅŸtan fazla malının müsadere yoluyla evinden alındığından bahisle, bazı yakınmalarda bulunulduÄŸu görülmektedir.259
255 TSMA, D, nr. 14, s. 51/a; BOA, Ä°E.SM, nr. 1773.
256 TSMA, D, nr. 14, s. 53/b; BOA, Ä°E.SM, nr. 1773.
257 TSMA, D, nr. 29, s. 9/a.
258 TSMA, D, nr. 29, s. 7/a.
259 TSMA, E, nr. 1543.
260 Anadolu’da zuhur eden eÅŸkıyadan birini yakalayıp Âsitâne’ye getiren Abaza Hsana AÄŸaya serâser
kaftan giydirildiği görülmektedir (Ekim/Kasım 1648). TSMA, D, nr. 1995, s. 5/b.
261 Kâtip Çelebi, Fezleketü ‘t-Tevarih, s. 1007; Silahdar bölüğüne mensup Kapıkulu süvarilerinden
Abaza Hasan Paşanın görevden alınmasında, Türkmen voyvodalığında kalmasını istemeyen ocak
ağalarının etkisi olmuştu. Ağalık elinden alınan Abaza Hasan Paşa bu nedenle isyan etmişti. Evliya
Anadolu’daki bir Türkmen isyanını bastırarak Yeniil/Türkmen voyvodalığına getirilen Abaza Hasan AÄŸa260, üç senedir bu görevde olup, Özel Hediye Fikirleriler sunarak görevinin ibkasını istediÄŸi halde kabul edilmemiÅŸ ve voyvodalık Ak Ali’ye verilmiÅŸti (1651).261 Bazen de câize peÅŸin alındığı halde tayinin gerçekleÅŸmediÄŸi de olurdu. Selanikî’nin bildirdiÄŸine göre önceden câizesi alınıp Mısır’da Circe beyliÄŸine tayini emredilen Hüseyin PaÅŸanın buraya gitmesi mümkün olmamış, görevi Lahsâ beylerbeyliÄŸine çevrilmiÅŸti.262
Tayinlerde padiÅŸah, sadrazam ve diÄŸer görevlilere Özel Hediye Fikirleriler sunulmasına karşılık, padiÅŸah tarafından göreve yeni atananlara Divân-ı Hümayûn’da yapılan merasimlerde her birine derecelerine göre “acemilik inamı” ya da “âdet-i acemilik’ adıyla hil’atler giydirilir, ayrıca “acemilik akçesi’ olarak bir miktar para verilirdi. ÖrneÄŸin kanun üzere arz aÄŸalarının acemilik inâmı suretine göre bâbüssaade aÄŸasına bin altn, samur kaplı serâser kaftan, sade serâser; hazinedârbaşıya samur kaplı serâser kaftan, yüz altın; kilercibaşıya sade serâser kaftan, yüz altın; saray aÄŸasına sade serâser kaftan ile yüz altın263; odabaşıya beÅŸ yüz altın, serâser nîmtane, kadife ÅŸalvar ve altın ÅŸemÅŸir kabza264; darüssaade aÄŸasına iki yüz altın ile seraser nîmtane265; Eski Saray, Galata, PaÅŸa ve Edirne saray aÄŸalarına yüz altın ile serâser kaftan266; has oda aÄŸaları taÅŸra çıktıklarında kanun üzere beylerbeyilik inâmları, silahdar aÄŸaya üç bin, odabaşıya, çukadar aÄŸaya, rikâbdar aÄŸaya ve doÄŸancıbaşıya biner altın267; hazine kethüdâsına ve kiler kethüdâsına üçer elbiselik serâser verilirdi.268 Patriklik ve voyvodalık gibi belirli sürelerle verilen görevlerin yenilenmesinde de benzer merasimler yapılır ve hil’at giydirilir; voyvodalara kuka giydirilerek tuÄŸ ve alem teslimi yapılırdı.269
Çelebi eserinde bu Celâli isyanını ayrıntılı bir şekilde anlatmıştır. Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi, V, s. 116-126; İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Tarihi, III/2, s. 312, 317.
262 Mustafa UZUN,”Câize”, DÄ°A, XVII, s. 29.
263 TSMA, D, nr. 2013, s. 16/a.
264 TSMA, D, nr. 2013, s. 16/b.
265 TSMA, D, nr. 2013, s. 16/b.
266 “Her birine yüz altın ile birer serâser kaftan verilir.” TSMA, D, nr. 2013, s. 16/b.
267 TSMA, D, nr. 2013, s. 16/b.
268 TSMA, D, nr. 2013, s. 16/b.
269 H. Hümeyra ÅžAHÄ°N, Babıâli’de Uygulanan TeÅŸrifat, s. 74-75.
Bir sancak beyine yeniden beylik ihsan edildiÄŸinde, padiÅŸah tarafından gönderilen yeni sancak, miralem aÄŸa vasıtasıyla ulaÅŸtırılır; bu vesileyle kanun üzere miralem aÄŸaya at, samur kürk ve yirmi bin akçe; yanında giden mehterbaşıya iki bin ve diÄŸer mehterlere de toplam beÅŸ bin akçe verilirdi.270 BeylerbeyiliÄŸe tayin edilenler kendilerine sancağı teslim eden miraleme yirmi dokuz bin akçe ile bir kürk, donanmış (mükemmel) bir at; sancak beÄŸi olanlardan yüksek derecedeki sancak beÄŸliÄŸine geçenler, yedi bin beÅŸyüz akçe; orta derecedeki sancak beyliÄŸine geçenler, beÅŸ bin beÅŸyüz ve daha aÅŸağı derecedeki sancak beyliÄŸine geçenler, üç bin beÅŸ yüz akçe ve birer serâser hil’at verirlerdi.271
Sadrazamların atanmalarında padişah tarafından kendilerine divân atı gönderilir, tuğ ve alem teslimi yapılırdı. Ayrıca tebrik maksadıyla darüssaade ağası ve valide sultan tarafından donanmış at ve samur kürk gönderilirdi.272
İç halkının kanun-ı kadîm üzere acemilik Özel Hediye Fikirlerileri273, has odalılara on altışar bin; hazinelilerin her birine dört bin sekiz yüz274, kilerlilere dörder bin, seferlilerin her birine üç bin altı yüz, kapı oğlanlarının her birine yedi bin beş yüz, zülüflü ağalara beşer, büyük odalı, küçük odalı ve teberdarların her birine dört yüz seksen akçe olarak verilirdi.275
Bostancıbaşının taşraya görevlendirilmesinde kanun üzere yeni olan bostancıbaşıya ve kethüdâya ve haseki ağaya verilmesi gereken acemilik inâmı suretine göre bostancıbaşıya serâser kaftan ve hezarân değnek; kethüdâya on iki mutalla tülbent (dülbend), mücevveze ve nacak; haseki ağaya ibrişim seccade, bir çift abdest makremesi ve gümüş yarak verilirdi. 276
Koçibey Risalesi, s. 115.
271 İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, s. 389.
272 H. Hümeyra ÅžAHÄ°N, Bâbıâlî’de Uygulanan TeÅŸrifât, s. 72-73.
273 TSMA, D, nr. 2013, s. 17/a
274 “Mukademmâ birkaç oÄŸlan cem’ oldukça arz olunurdu. Bin altmış üç tarihinde her oÄŸlan geldiÄŸi ki
altmışar guruÅŸ verilmek bâbında hatt-ı hümayûn-ı saadetmakrun ihsan olunmuÅŸdur.” (1652/1653).
TSMA, D, nr. 2013, s. 17/a.
275 TSMA, D, nr. 2013, s. 17/a.
276 TSMA, D, nr. 2013, s. 17/b.
277 TSMA, D, nr. 2013, s. 17/b.
Silahdarlıktan rikâbdarlığa çıkan kişiye ağalık inâmı olarak kadife kaplı altın şemşir verilirdi.277 Doğancıbaşının acemilik inâmı kadife kaplı sevadkârî gümüş kılıç, kadife nîmtane ve kadife şalvar idi. 278
Av ağalarının (çakırcıbaşı, şahincibaşı, atmacacıbaşı), büyük ve küçük mirahur ağaların acemilik inâmları birer kadife nîmtane ve kadife şalvar idi.279
Acemilik inâmı olarak verilecek eÅŸyalar, mevcutsa Enderûn Hazinesi’nden verilir; olmayanlar satın alınırdı. ÖrneÄŸin; 15 Ocak 1696’da Silahdar Hasan AÄŸanın acemiliÄŸi için bir adet elmas ile süslü altın hançer, Sabık Darüssaade AÄŸası Nezir AÄŸanın hazine için seçilen eÅŸyasından verilmiÅŸti.280 1 3 Kasım 1695’te Ali AÄŸa rikâbdar olduÄŸunda acemilik için ihsan edilen altın kılıç, aynı ay içinde Sabık Darüssaade AÄŸası Ä°smail AÄŸanın hazineye konulan eÅŸyalarından verilmiÅŸti. Yine aynı eÅŸyadan olmak üzere bir altın kılıç da Kasım/Aralık 1710’da (Åževval 1122) Mehmet AÄŸanın hazine kethüdâlığına getirildiÄŸinde kendisine acemilik Özel Hediye Fikirlerisi olarak verilmiÅŸti.281 Rikâbdar Ali AÄŸaya acemilik Özel Hediye Fikirlerisi olarak verilen bir altın hançer de sabık Darüssaade AÄŸası Nezir AÄŸanın hazineye konulan eÅŸyalarından seçilmiÅŸti. 282 6 Mart 1704’te Silahdar Ä°brahim AÄŸanın acemiliÄŸinde verilen büyük gümüş ÅŸamdan ve gümüş makas IV. Mehmet’in kızı Fatma Sultanın metrûkâtından gelen eÅŸyalardan verilmiÅŸti.283
L. Hazine (Vergi) İrsalinde Özel Hediye Fikirlerileşme
TSMA, D, nr. 2013, s. 17/b. TSMA, D, nr. 2013, s. 19/a. TSMA, D, nr. 15, s. 7/a. TSMA, D, nr. 15, s. 5/b. TSMA, D, nr. 15, s. 6/a. TSMA, D, nr. 15, s. 52/b.
Osmanlı Devleti’nde yüksek gelirli beylerbeyilikler ve tâbi devletlerin idarecilerinin muayyen vergilerini merkeze gönderirken bazı Özel Hediye Fikirlerileri de beraberinde göndermeleri âdettendi.
1. Merkeze Bağlı Eyaletler a. Şam
Vergileri Hass’a baÄŸlı olan eyaletlerden Åžam, Kilâr-ı Has’a her sene ÅŸeker hazinesi irsaliyesini ve beraberinde bazı Özel Hediye Fikirlerileri gönderirdi. Åžam hazinesinin geliÅŸi için merasim düzenlenir, Åžam beylerbeyinin hazine ve Özel Hediye Fikirleri getiren on adamına kanun üzere bir kârhâne ve dokuz hil’at giydirilirdi.284 On kiÅŸiden fazlasına hil’at giydirilmezdi.285
284 TSMA, D, nr. 1995, s. 8/b; TSMA, D, nr. 2013, s. 33/a.
285 “Åžam Hazinesi gelip dâhil-i hazine oldukda kanûn üzere giydirilen kaftanlardır. Kârhane 1, hil’at
kaftan 9. On adamdan ziyadeye giydirilmez.” TSMA, D, nr. 2013, s. 33/a.
286 TSMA, E, nr. 3960/29.
287 Şarap, içecek şeyler.
288 TSMA, E, nr. 3960/29.
Özel Hediye Fikirleriler padiÅŸah, haseki sultan, ÅŸeyhülislam, veziriazam, vüzerâ, defterdar, mirahur, hazinedâr, vekil-i harç, divân kâtibi, baltacılar kethüdâsı, çadırcı ve sair aÄŸalar gibi kiÅŸilere de gelirdi. Bu Özel Hediye Fikirleriler genellikle Åžam’da yetiÅŸtirilen ve o bölgeye has yiyeceklerden oluÅŸurdu. Kimlere ne kadar Özel Hediye Fikirlerinin gideceÄŸi bir listeye kaydedilir ve dağıtım buna göre yapılırdı. Listenin başına “Defter-i irsailiye-i hazine-i ÅŸeker bera-yı kilâr-ı has-ı hümâyûn ma’ Özel Hediye Fikirleri-i veliyünniam hazret-i sahib-i devlet’ yazılır ve önce padiÅŸaha verilecek Özel Hediye Fikirleri “Bera-yı hazret-i padiÅŸah-ı alempenah” baÅŸlığıyla kaydedilirdi. Daha sonra sırasıyla haseki sultan, ÅŸeyhülislam, sadrazam ve diÄŸer görevlilere gidecek Özel Hediye Fikirleriler yazılırdı.286 PadiÅŸah için iki yük Hama ÅŸekeri, üç yük ÅŸerbet (eÅŸribe), yediÅŸer yük üzüm ve Åžam kayısısı, üç yük Åžam ka’ki (meyve kurusu); Haseki Sultan için Hama nebatı, bir denk ve iki kavanozdan oluÅŸan ÅŸerbet287, birer denk üzüm, Åžam kayısısı, Åžam ka’ki ve bir bohça giyecek (esbap) gönderilirdi. Åžeyhülislam için, iki kap Hama nebatı, iki kavanoz eÅŸribe, birer denk üzüm ve Åžam kayısısı idi. Sadrazama da benzer Özel Hediye Fikirleriler giderdi. Bunlar dört kap Hama nebatı, dört kavanoz eÅŸribe, birer denk üzüm, Åžam kayısısı ve Åžam ka’ki idi.288 Bu Özel Hediye Fikirlerilerden çeÅŸitli miktarlarda defterdar, mirahur gibi vezir rütbesindeki diÄŸer görevlilere de hazırlanırdı. Hazinedâr, kâtip kethüdâsı, vekil-i harç, divân kâtibi, baltacılar kethüdâsı ve çadırcı gibi daha düşük rütbedeki görevlilere ise diÄŸerlerinin Özel Hediye Fikirlerilerinden daha farklı bohçalar hazırlanır; Åžam’a özgü yiyecekler ya az miktarda konur ya da hiç konulmazdı. Mesela Osman Kethüdânın kâtibi Mehmet Efendiye deÄŸerli kumaÅŸlardan yapılmış giyecekler; Gürcü Nebi AÄŸaya atlas kaftan, mukaddem kuÅŸak ve bir kap nebat; Çadırcı Hasan Çelebiye mukaddem kuÅŸak ve giysiler; divân kâtibine kaftan, zıbın, kuÅŸak, iki kap nebat ve bir kavanoz eÅŸribe; TavÅŸan AÄŸaya, Åžaban AÄŸa ve Bayram AÄŸaya ikiÅŸer elbiselik darayî ve ikiÅŸer mukaddem kuÅŸak gibi Özel Hediye Fikirleriler konmuÅŸtu.289
Åžam defterdarları da padiÅŸaha ve vüzerâya Özel Hediye Fikirleriler verirdi. 1671/1672’de (H. 1082) vezir rütbesinde bir kiÅŸiye Åžam defterdarından iki sandık kayısı, iki sandık üzüm, iki sandık zeytin, iki sandık ka’k, ve beÅŸ yük ÅŸeker gibi Özel Hediye Fikirleriler geldiÄŸi görülmektedir.290 BaÅŸka bir kayıtta Åžam valisi Ä°brahim PaÅŸanın aynı kiÅŸiye bir baÅŸ (re’s) kır kısrak291 ve bir baÅŸka kayıtta ise iki baÅŸ kır at, sırmalı eyer, dikdik, beÅŸ KeÅŸmir ÅŸalı, beÅŸ Hint kutnusu, beÅŸ köse destar ve beÅŸ Gücerat atlası Özel Hediye Fikirleri ettiÄŸi görülmektedir. 292
25 Ekim 1689’da kaimmakamlık Özel Hediye Fikirleri olmak üzere bir tahta samur kürk, ibriÄŸiyle birlikte billur leÄŸen ve dört elbiselik ma’hud çuka sunmuÅŸtu.231
“TuÄŸ akçesidir. Sonradan mâh-ı mezbûrun yirmi ikinci günü gelmiÅŸdir.” TSMA, D, nr. 14, s. 43/a.
228 TSMA, D, nr. 14, s. 27/a.
229 TSMA, D, nr. 22, s. 33/a.
230 “Daha önce darüssaade aÄŸası, kendi akçesinden valide sultan inâmatı için verdiÄŸi otuz kîseden
küsur kalan beÅŸ kîse mukabili bin aded yaldız altını verildiÄŸi Rikâb-ı Hümayûn’a arzolunarak bin yedi
yüz üç yaldız altın ile yarım guruş irâd ve bin altın masraf olunması için hatt-ı hümayun ihsan
olunmuÅŸdur.” TSMA, D, nr. 13, 14/a.
231 “Kaimmakam Mehmed PaÅŸa hazretlerinin kimmakamlık Özel Hediye Fikirleri si olmak üzere ihda eylediÄŸi bir
tahta semmur kürk ve dört donluk ma’hud çuka, bir kıt’a billur leÄŸen ma’ ibrik harem-i ÅŸerif
tarafından gelip teslim-i Hazine-i Enderun olmuÅŸdur.” TSMA, D, nr. 22, s. 11/b.
232 TSMA, D, nr. 13, s. 11/b.
Gümrük eminliÄŸi için de yüksek meblaÄŸlar ve deÄŸerli Özel Hediye Fikirleri ler verilirdi. ÖrneÄŸin; Osman AÄŸa, gümrük emini olduÄŸunda Rikâb-ı Hümayûn’a vermeyi taahhüt ettiÄŸi elli kese mukabili on bin Frengî altın ödemiÅŸti (Haziran/Temmuz 1683).232 15 Haziran 1684’te gümrük eminliÄŸi verilen ÅžeyhoÄŸlu Abidin AÄŸa elli kese mukabili yedi bin sekiz yüz Frengî ve iki bin dört yüz kırk dört mamul altın ve bir guruÅŸ Özel Hediye Fikirleri etmiÅŸti.233
Sabık BaÅŸbakikulu Mehmet PaÅŸaya Defterdarlık ihsan edildiÄŸinde “defterdarlık müjde akçesi’ olarak Enderûn Hazinesi’ne beÅŸ bin esedî guruÅŸ ödemiÅŸti.234 7 Nisan 1684’te Defterdar Mehmet PaÅŸa bu makam için elmas ile bezenmiÅŸ bir kuÅŸak, bir tahta samur kürk, yirmi elbiselikten oluÅŸan Åžam ve Acem dibâsı, telli ve sade Hıtayî, mahûd çuka sunmuÅŸ, Özel Hediye Fikirlerilerden kuÅŸak geldiÄŸi gün padiÅŸahın kullanması için hareme teslim edilerek kuÅŸak defterine kaydedilmiÅŸti.235 4 Ekim 1685’te Defterdar Ali PaÅŸa, defterdarlık Özel Hediye Fikirlerisi olmak üzere on kese esedî guruÅŸ, elmas ile süslü çengel kuÅŸak ve bir tahta samur kürk ile yirmi elbiselik Acem ve Åžam dibâsı, sade ve telli Hıtayî, mahûd çuka Özel Hediye Fikirleri etmiÅŸti. KuÅŸak birkaç sene sonra haremde Åžehsuvar Kadına ihsan edilmiÅŸti.236
Eski saray baltacıları, sakabaşı olduklarında padiÅŸaha sundukları Özel Hediye Fikirleriler vezirlik, defterdarlık gibi yüksek makamlardaki görevlilerin pîşkeÅŸlerinden farklılık gösterirdi. ÖrneÄŸin 24 Åžubat 1684’te iki sakabaşı Åžamî dikdik ile arka ÅŸalı, ikiÅŸer elbiselik destar, kutnu, bogasi ve germsûd gibi kumaÅŸlar sunmuÅŸtu.237
Saray aÄŸaları, her nevruz rikâbiye olarak bin guruÅŸ verirlerdi. 25 Åžubat 1681’de Saray AÄŸası Mehmet AÄŸa tarafından rikâbiye olarak verilen bin guruÅŸ, Kalender adlı cüceye ihsan edilmiÅŸti.238
Eyalet valileri de tayinlerde yüksek miktarda nakit ve bazı Özel Hediye Fikirleri ler sunardı. 19 Aralık 1685’te Åžam beylerbeyliÄŸine atanan vezir Ä°brahim PaÅŸa bunun için toplam yirmi elbiselik Acem ve Åžam dibâsı, sade ve telli Hıtayî ve mahûd çuka Özel Hediye Fikirleri etmiÅŸti.239 30 Mayıs 1684’te Bolu paÅŸası azlolunup yerine geçen Ferhad PaÅŸazâde Ahmet PaÅŸa, hazineye beÅŸ yüz kırk iki Frengî ve altı yüz elli yedi ÅŸerifî olmak üzere toplam altı bin yüz dokuz adet altın vermiÅŸ ve
TSMA, D, nr. 29, s. 28/b.
TSMA, D, nr. 14, s. 38/a. TSMA, D, nr. 29, s. 38/b. TSMA, D, nr. 14, s. 38/b. TSMA, D, nr. 29, s. 4/b.
TSMA, D, nr. 14, s. 50/b; BOA, Ä°E.SM, nr. 1773.
bunun yarsından fazlası genel masraflar için harcanmıştı.240 1 8 Kasım 1681’de Tunus vilayeti verilen Mehmet PaÅŸa ise bu makam için beÅŸ bin Macarî altın ödemiÅŸ ve bunlar Cîb-i Hümayûn Hazinesi’ne irâd kaydedilmiÅŸti.241 1673’te Trablusgarp’ta askerin yönetime geçirdiÄŸi paÅŸanın memuriyetinin padiÅŸah tarafından tasdikinin saÄŸlanması, Ä°stanbul’a Özel Hediye Fikirleri yüklü iki gemi yollanması suretiyle gerçekleÅŸmiÅŸti. Fransız seyyah Antoine Galland’ın ifadesiyle, bu gemilerdeki Özel Hediye Fikirleriler yüz bin ekü idi ve bunun bir kısmını kırk bin sekino geri kalanını da kumaÅŸlar ve çuhalar teÅŸkil ediyordu.242
22 Kasım 1683’te Erzurum valisi olan Hüseyin PaÅŸa rikâbiye olmak üzere ödediÄŸi beÅŸ bin adet Frengî altın hazineye irâd kaydedilmiÅŸti.243 20 Ekim 1687’de Erzurum valiliÄŸine getirilen Ali PaÅŸanın câizesi beÅŸ bin mamul altın idi.244 Mısır valilerinin tuÄŸ akçesi kırk beÅŸ kese esedî guruÅŸ245, Basra valisinin câizesi on bin beÅŸyüz; BaÄŸdat valisinin câizesi ise on bin yedi yüz altın idi.246 22 Kasım 1683’te Mısır valisi Hamza PaÅŸanın câize akçesi olarak verdiÄŸi yüz kese esedî guruÅŸun yarısından fazlası Harem-i Hümayûn inâmatı için kalanı ise Gümrük Emini Osman AÄŸa tarafından alınan mücevherler için masraf olunmuÅŸtu. 247
240 TSMA, D, nr. 13, s. 18/b.
241 TSMA, D, nr. 13, s. 6/b.
242 Antoine GALLAND, Ä°stanbul’a Ait Günlük Anılar, II (1673), s. 15.
243 TSMA, D, nr. 13, s. 14/b.
244 TSMA, D, nr. 29, s. 51/b.
245 TSMA, D, nr. 13, s. 12/a; TSMA, D, nr. 29, s. 22/a.
246 TSMA, D, nr. 13, s. 22/b.
247 TSMA, D, nr. 29, s. 25/a.
248 İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, s. 402.
Vezirlik ve beylerbeyilik alanlara defterdarlar ve eyalet kadıları, padiÅŸaha teÅŸekküre geldikleri zaman nöbetçi kapıcılarla pîşkeşçi, meÅŸaleci, mataracı ve iskemleciye kanunen muayyen âidelerini verirlerdi. 248 Mısır valileri kaimmakama avâid akçesi olarak beÅŸ bin esedî guruÅŸ verirlerdi. 29 Haziran 1685’te Mısır valisinin kaimmakam paÅŸaya verdiÄŸi avâid akçesinin padiÅŸahın fermanıyla İç Hazine’ye alınarak Kalgay sultana inâm edildiÄŸi görülmektedir.249
XVII. yüzyılda tayin ve ibkalarda alınan para ve Özel Hediye Fikirleriler, hazine için önemli bir gelir kaynağı teÅŸkil ederdi. 1685 yılı Recec ve ReÅŸen mevaciblerinin verilebilmesi için dört yüz seksen iki akçe gerekmiÅŸ ve Enderûn Hazinesi’nden üç yüz kırk yedi kese borç alınmış; ayrıca aynı gün Kandiye valisi Ahmet PaÅŸanın vezaret akçesi olarak gelecek olan kırk beÅŸ kese ve IskarlatoÄŸlu adlı mücevher tüccarından tahsil edilen akçeler kullanılmıştı.250
Tayin pîşkeÅŸlerinin tesliminde Özel Hediye Fikirleri getiren hizmetlilere hil’at giydirilirdi.251
Eflak ve Boğdan voyvodalıkları, Erdel krallığı, vezaret, beylerbeyilik, sancakbeğliği tevcih olunanların bahşiş verdikleri kişiler arasında Dergâh-ı âli çavuşları da bulunurdu. Elçilerin geliş ve dönüş mümnasebetiyle çavuşbaşıya Özel Hediye Fikirleri vermeleri kanundu. Eflak ve Boğdan voyvodalarının tayininde çavuşbaşıya bin akçe verilirdi.252
TSMA, D, nr. 29, s. 34/a.
TSMA, D, nr. 29, s. 29/a. TSMA, D, nr. 1995, s. 8/b.
İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, s. 412, 417.
TSMA, D, nr. 14, s. 47/a. TSMA, D, nr. 29, s. 44/b.
Tayinlerde olduÄŸu gibi azillerde de Rikâb-ı Hümayûn’a Özel Hediye Fikirleriler verilirdi. 6 AÄŸustos 1685’te azlolunan BoÄŸdan Beyi’nden alınan iki adet ibriÅŸim ve baÅŸtanbaÅŸa kılabdan iÅŸleme halının Enderûn Hazinesi’ne dâhil edildiÄŸi görülmektedir.253 28 Nisan 1685’te mazul Veziriazam Ä°brahim PaÅŸanın Mirahur-ı Evvel Recep AÄŸa tarafından tahsil edilen nukûdu hazineye irâd kaydolunmuÅŸ254; ayrıca 23 Aralık 1685’te mazul Sadrazam Ä°brahim PaÅŸa padiÅŸaha elmas ile bezenmiÅŸ bir çengel kuÅŸak ve yine elmaslı bir sorguç Özel Hediye Fikirleri etmiÅŸti. KuÅŸak bir ay sonra padiÅŸahın bulunduÄŸu Karıştıran’a geldiÄŸinde baÅŸkadına; sorguç ise 11 Mayıs 1695’te’ Åžahide Kadına ihsan edilmiÅŸti.255 Mazul Ä°brahim PaÅŸa 18 Åžubat 1686’da ise tasvirli büyük boy Åžehnâme-i Firdevsî, Farsça ciltli ve minyatür Åžehnâme, minyatür Tercüme-i Acayib-i Mahlûkat, Tabakatü’l-Memâlik, ebru ciltli manzum EÄŸri Fethi, Bostan-ı Sadi, minyatür Divân-ı Câmi’den oluÅŸan kitapları Özel Hediye Fikirleri etmiÅŸ ve kitaplar hazineye teslim edilmiÅŸti.256 22 Ocak 1681’de azlolan Kilercibaşıdan tahsil edilen otuz kese akçe Darüssaade AÄŸasına teslim edilip Hatt-ı Hümayûnla Harem-i Hümayûn inâmı için masraf olunmuÅŸtu.257 29 Mayıs 1680’de mazul Kilercibaşı on iki kese esedî guruÅŸ vermiÅŸti.258
Özel Hediye Fikirleri sunumu, bir makama gelmede ve o makamda kalmada zorunlu idi ancak; o makamın yegâne sahibi olunması anlamına da gelmezdi. Bazen, görevde kalabilmek için Özel Hediye Fikirleriler sunmak bir iÅŸe yaramayabilirdi. IV. Mehmet’in ilk senelerine tarihlendirilmiÅŸ bir arizada; mazul Mısır valisinin padiÅŸaha birtakım Özel Hediye Fikirlerilerin yanısıra amber, tefarik, kahve ve tavaÅŸiler sunduÄŸu; Fazlı PaÅŸa, Cafer PaÅŸa, Musa PaÅŸa ve Yusuf PaÅŸaya; ayrıca musahiblere, musahibelere, hasekilere, kapıcılara, bostancı hasekilerine; görevde olduÄŸu süre boyunca Mısır’a gelen yüz seksen yedi kiÅŸiye derecelerine göre Özel Hediye Fikirleri ve nakit verdiÄŸi belirtilmekte; bunların ayrıntılı defterlerinin olduÄŸu; bunlardan baÅŸka babadan, ocaktan ve beylerbeyliÄŸinden paÅŸanın kazandığı on bin guruÅŸtan fazla malının müsadere yoluyla evinden alındığından bahisle, bazı yakınmalarda bulunulduÄŸu görülmektedir.259
255 TSMA, D, nr. 14, s. 51/a; BOA, Ä°E.SM, nr. 1773.
256 TSMA, D, nr. 14, s. 53/b; BOA, Ä°E.SM, nr. 1773.
257 TSMA, D, nr. 29, s. 9/a.
258 TSMA, D, nr. 29, s. 7/a.
259 TSMA, E, nr. 1543.
260 Anadolu’da zuhur eden eÅŸkıyadan birini yakalayıp Âsitâne’ye getiren Abaza Hsana AÄŸaya serâser
kaftan giydirildiği görülmektedir (Ekim/Kasım 1648). TSMA, D, nr. 1995, s. 5/b.
261 Kâtip Çelebi, Fezleketü ‘t-Tevarih, s. 1007; Silahdar bölüğüne mensup Kapıkulu süvarilerinden
Abaza Hasan Paşanın görevden alınmasında, Türkmen voyvodalığında kalmasını istemeyen ocak
ağalarının etkisi olmuştu. Ağalık elinden alınan Abaza Hasan Paşa bu nedenle isyan etmişti. Evliya
Anadolu’daki bir Türkmen isyanını bastırarak Yeniil/Türkmen voyvodalığına getirilen Abaza Hasan AÄŸa260, üç senedir bu görevde olup, Özel Hediye Fikirleriler sunarak görevinin ibkasını istediÄŸi halde kabul edilmemiÅŸ ve voyvodalık Ak Ali’ye verilmiÅŸti (1651).261 Bazen de câize peÅŸin alındığı halde tayinin gerçekleÅŸmediÄŸi de olurdu. Selanikî’nin bildirdiÄŸine göre önceden câizesi alınıp Mısır’da Circe beyliÄŸine tayini emredilen Hüseyin PaÅŸanın buraya gitmesi mümkün olmamış, görevi Lahsâ beylerbeyliÄŸine çevrilmiÅŸti.262
Tayinlerde padiÅŸah, sadrazam ve diÄŸer görevlilere Özel Hediye Fikirleriler sunulmasına karşılık, padiÅŸah tarafından göreve yeni atananlara Divân-ı Hümayûn’da yapılan merasimlerde her birine derecelerine göre “acemilik inamı” ya da “âdet-i acemilik’ adıyla hil’atler giydirilir, ayrıca “acemilik akçesi’ olarak bir miktar para verilirdi. ÖrneÄŸin kanun üzere arz aÄŸalarının acemilik inâmı suretine göre bâbüssaade aÄŸasına bin altn, samur kaplı serâser kaftan, sade serâser; hazinedârbaşıya samur kaplı serâser kaftan, yüz altın; kilercibaşıya sade serâser kaftan, yüz altın; saray aÄŸasına sade serâser kaftan ile yüz altın263; odabaşıya beÅŸ yüz altın, serâser nîmtane, kadife ÅŸalvar ve altın ÅŸemÅŸir kabza264; darüssaade aÄŸasına iki yüz altın ile seraser nîmtane265; Eski Saray, Galata, PaÅŸa ve Edirne saray aÄŸalarına yüz altın ile serâser kaftan266; has oda aÄŸaları taÅŸra çıktıklarında kanun üzere beylerbeyilik inâmları, silahdar aÄŸaya üç bin, odabaşıya, çukadar aÄŸaya, rikâbdar aÄŸaya ve doÄŸancıbaşıya biner altın267; hazine kethüdâsına ve kiler kethüdâsına üçer elbiselik serâser verilirdi.268 Patriklik ve voyvodalık gibi belirli sürelerle verilen görevlerin yenilenmesinde de benzer merasimler yapılır ve hil’at giydirilir; voyvodalara kuka giydirilerek tuÄŸ ve alem teslimi yapılırdı.269
Çelebi eserinde bu Celâli isyanını ayrıntılı bir şekilde anlatmıştır. Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi, V, s. 116-126; İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Tarihi, III/2, s. 312, 317.
262 Mustafa UZUN,”Câize”, DÄ°A, XVII, s. 29.
263 TSMA, D, nr. 2013, s. 16/a.
264 TSMA, D, nr. 2013, s. 16/b.
265 TSMA, D, nr. 2013, s. 16/b.
266 “Her birine yüz altın ile birer serâser kaftan verilir.” TSMA, D, nr. 2013, s. 16/b.
267 TSMA, D, nr. 2013, s. 16/b.
268 TSMA, D, nr. 2013, s. 16/b.
269 H. Hümeyra ÅžAHÄ°N, Babıâli’de Uygulanan TeÅŸrifat, s. 74-75.
Bir sancak beyine yeniden beylik ihsan edildiÄŸinde, padiÅŸah tarafından gönderilen yeni sancak, miralem aÄŸa vasıtasıyla ulaÅŸtırılır; bu vesileyle kanun üzere miralem aÄŸaya at, samur kürk ve yirmi bin akçe; yanında giden mehterbaşıya iki bin ve diÄŸer mehterlere de toplam beÅŸ bin akçe verilirdi.270 BeylerbeyiliÄŸe tayin edilenler kendilerine sancağı teslim eden miraleme yirmi dokuz bin akçe ile bir kürk, donanmış (mükemmel) bir at; sancak beÄŸi olanlardan yüksek derecedeki sancak beÄŸliÄŸine geçenler, yedi bin beÅŸyüz akçe; orta derecedeki sancak beyliÄŸine geçenler, beÅŸ bin beÅŸyüz ve daha aÅŸağı derecedeki sancak beyliÄŸine geçenler, üç bin beÅŸ yüz akçe ve birer serâser hil’at verirlerdi.271
Sadrazamların atanmalarında padişah tarafından kendilerine divân atı gönderilir, tuğ ve alem teslimi yapılırdı. Ayrıca tebrik maksadıyla darüssaade ağası ve valide sultan tarafından donanmış at ve samur kürk gönderilirdi.272
İç halkının kanun-ı kadîm üzere acemilik Özel Hediye Fikirlerileri273, has odalılara on altışar bin; hazinelilerin her birine dört bin sekiz yüz274, kilerlilere dörder bin, seferlilerin her birine üç bin altı yüz, kapı oğlanlarının her birine yedi bin beş yüz, zülüflü ağalara beşer, büyük odalı, küçük odalı ve teberdarların her birine dört yüz seksen akçe olarak verilirdi.275
Bostancıbaşının taşraya görevlendirilmesinde kanun üzere yeni olan bostancıbaşıya ve kethüdâya ve haseki ağaya verilmesi gereken acemilik inâmı suretine göre bostancıbaşıya serâser kaftan ve hezarân değnek; kethüdâya on iki mutalla tülbent (dülbend), mücevveze ve nacak; haseki ağaya ibrişim seccade, bir çift abdest makremesi ve gümüş yarak verilirdi. 276
Koçibey Risalesi, s. 115.
271 İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, s. 389.
272 H. Hümeyra ÅžAHÄ°N, Bâbıâlî’de Uygulanan TeÅŸrifât, s. 72-73.
273 TSMA, D, nr. 2013, s. 17/a
274 “Mukademmâ birkaç oÄŸlan cem’ oldukça arz olunurdu. Bin altmış üç tarihinde her oÄŸlan geldiÄŸi ki
altmışar guruÅŸ verilmek bâbında hatt-ı hümayûn-ı saadetmakrun ihsan olunmuÅŸdur.” (1652/1653).
TSMA, D, nr. 2013, s. 17/a.
275 TSMA, D, nr. 2013, s. 17/a.
276 TSMA, D, nr. 2013, s. 17/b.
277 TSMA, D, nr. 2013, s. 17/b.
Silahdarlıktan rikâbdarlığa çıkan kişiye ağalık inâmı olarak kadife kaplı altın şemşir verilirdi.277 Doğancıbaşının acemilik inâmı kadife kaplı sevadkârî gümüş kılıç, kadife nîmtane ve kadife şalvar idi. 278
Av ağalarının (çakırcıbaşı, şahincibaşı, atmacacıbaşı), büyük ve küçük mirahur ağaların acemilik inâmları birer kadife nîmtane ve kadife şalvar idi.279
Acemilik inâmı olarak verilecek eÅŸyalar, mevcutsa Enderûn Hazinesi’nden verilir; olmayanlar satın alınırdı. ÖrneÄŸin; 15 Ocak 1696’da Silahdar Hasan AÄŸanın acemiliÄŸi için bir adet elmas ile süslü altın hançer, Sabık Darüssaade AÄŸası Nezir AÄŸanın hazine için seçilen eÅŸyasından verilmiÅŸti.280 1 3 Kasım 1695’te Ali AÄŸa rikâbdar olduÄŸunda acemilik için ihsan edilen altın kılıç, aynı ay içinde Sabık Darüssaade AÄŸası Ä°smail AÄŸanın hazineye konulan eÅŸyalarından verilmiÅŸti. Yine aynı eÅŸyadan olmak üzere bir altın kılıç da Kasım/Aralık 1710’da (Åževval 1122) Mehmet AÄŸanın hazine kethüdâlığına getirildiÄŸinde kendisine acemilik Özel Hediye Fikirlerisi olarak verilmiÅŸti.281 Rikâbdar Ali AÄŸaya acemilik Özel Hediye Fikirlerisi olarak verilen bir altın hançer de sabık Darüssaade AÄŸası Nezir AÄŸanın hazineye konulan eÅŸyalarından seçilmiÅŸti. 282 6 Mart 1704’te Silahdar Ä°brahim AÄŸanın acemiliÄŸinde verilen büyük gümüş ÅŸamdan ve gümüş makas IV. Mehmet’in kızı Fatma Sultanın metrûkâtından gelen eÅŸyalardan verilmiÅŸti.283
L. Hazine (Vergi) İrsalinde Özel Hediye Fikirlerileşme
TSMA, D, nr. 2013, s. 17/b. TSMA, D, nr. 2013, s. 19/a. TSMA, D, nr. 15, s. 7/a. TSMA, D, nr. 15, s. 5/b. TSMA, D, nr. 15, s. 6/a. TSMA, D, nr. 15, s. 52/b.
Osmanlı Devleti’nde yüksek gelirli beylerbeyilikler ve tâbi devletlerin idarecilerinin muayyen vergilerini merkeze gönderirken bazı Özel Hediye Fikirlerileri de beraberinde göndermeleri âdettendi.
1. Merkeze Bağlı Eyaletler a. Şam
Vergileri Hass’a baÄŸlı olan eyaletlerden Åžam, Kilâr-ı Has’a her sene ÅŸeker hazinesi irsaliyesini ve beraberinde bazı Özel Hediye Fikirlerileri gönderirdi. Åžam hazinesinin geliÅŸi için merasim düzenlenir, Åžam beylerbeyinin hazine ve Özel Hediye Fikirleri getiren on adamına kanun üzere bir kârhâne ve dokuz hil’at giydirilirdi.284 On kiÅŸiden fazlasına hil’at giydirilmezdi.285
284 TSMA, D, nr. 1995, s. 8/b; TSMA, D, nr. 2013, s. 33/a.
285 “Åžam Hazinesi gelip dâhil-i hazine oldukda kanûn üzere giydirilen kaftanlardır. Kârhane 1, hil’at
kaftan 9. On adamdan ziyadeye giydirilmez.” TSMA, D, nr. 2013, s. 33/a.
286 TSMA, E, nr. 3960/29.
287 Şarap, içecek şeyler.
288 TSMA, E, nr. 3960/29.
Özel Hediye Fikirleriler padiÅŸah, haseki sultan, ÅŸeyhülislam, veziriazam, vüzerâ, defterdar, mirahur, hazinedâr, vekil-i harç, divân kâtibi, baltacılar kethüdâsı, çadırcı ve sair aÄŸalar gibi kiÅŸilere de gelirdi. Bu Özel Hediye Fikirleriler genellikle Åžam’da yetiÅŸtirilen ve o bölgeye has yiyeceklerden oluÅŸurdu. Kimlere ne kadar Özel Hediye Fikirlerinin gideceÄŸi bir listeye kaydedilir ve dağıtım buna göre yapılırdı. Listenin başına “Defter-i irsailiye-i hazine-i ÅŸeker bera-yı kilâr-ı has-ı hümâyûn ma’ Özel Hediye Fikirleri-i veliyünniam hazret-i sahib-i devlet’ yazılır ve önce padiÅŸaha verilecek Özel Hediye Fikirleri “Bera-yı hazret-i padiÅŸah-ı alempenah” baÅŸlığıyla kaydedilirdi. Daha sonra sırasıyla haseki sultan, ÅŸeyhülislam, sadrazam ve diÄŸer görevlilere gidecek Özel Hediye Fikirleriler yazılırdı.286 PadiÅŸah için iki yük Hama ÅŸekeri, üç yük ÅŸerbet (eÅŸribe), yediÅŸer yük üzüm ve Åžam kayısısı, üç yük Åžam ka’ki (meyve kurusu); Haseki Sultan için Hama nebatı, bir denk ve iki kavanozdan oluÅŸan ÅŸerbet287, birer denk üzüm, Åžam kayısısı, Åžam ka’ki ve bir bohça giyecek (esbap) gönderilirdi. Åžeyhülislam için, iki kap Hama nebatı, iki kavanoz eÅŸribe, birer denk üzüm ve Åžam kayısısı idi. Sadrazama da benzer Özel Hediye Fikirleriler giderdi. Bunlar dört kap Hama nebatı, dört kavanoz eÅŸribe, birer denk üzüm, Åžam kayısısı ve Åžam ka’ki idi.288 Bu Özel Hediye Fikirlerilerden çeÅŸitli miktarlarda defterdar, mirahur gibi vezir rütbesindeki diÄŸer görevlilere de hazırlanırdı. Hazinedâr, kâtip kethüdâsı, vekil-i harç, divân kâtibi, baltacılar kethüdâsı ve çadırcı gibi daha düşük rütbedeki görevlilere ise diÄŸerlerinin Özel Hediye Fikirlerilerinden daha farklı bohçalar hazırlanır; Åžam’a özgü yiyecekler ya az miktarda konur ya da hiç konulmazdı. Mesela Osman Kethüdânın kâtibi Mehmet Efendiye deÄŸerli kumaÅŸlardan yapılmış giyecekler; Gürcü Nebi AÄŸaya atlas kaftan, mukaddem kuÅŸak ve bir kap nebat; Çadırcı Hasan Çelebiye mukaddem kuÅŸak ve giysiler; divân kâtibine kaftan, zıbın, kuÅŸak, iki kap nebat ve bir kavanoz eÅŸribe; TavÅŸan AÄŸaya, Åžaban AÄŸa ve Bayram AÄŸaya ikiÅŸer elbiselik darayî ve ikiÅŸer mukaddem kuÅŸak gibi Özel Hediye Fikirleriler konmuÅŸtu.289
Åžam defterdarları da padiÅŸaha ve vüzerâya Özel Hediye Fikirleriler verirdi. 1671/1672’de (H. 1082) vezir rütbesinde bir kiÅŸiye Åžam defterdarından iki sandık kayısı, iki sandık üzüm, iki sandık zeytin, iki sandık ka’k, ve beÅŸ yük ÅŸeker gibi Özel Hediye Fikirleriler geldiÄŸi görülmektedir.290 BaÅŸka bir kayıtta Åžam valisi Ä°brahim PaÅŸanın aynı kiÅŸiye bir baÅŸ (re’s) kır kısrak291 ve bir baÅŸka kayıtta ise iki baÅŸ kır at, sırmalı eyer, dikdik, beÅŸ KeÅŸmir ÅŸalı, beÅŸ Hint kutnusu, beÅŸ köse destar ve beÅŸ Gücerat atlası Özel Hediye Fikirleri ettiÄŸi görülmektedir. 292
