Sevgiliye dogum gunu hediyesi Yukarıdaki mâni örneklerinde de görüldüğü üzere Nevruz kutlamaları sırasında söylenen mâniler genellikle bayram kutlaması yapdan evlerden kutlama karşılığı bir sevgiliye dogum gunu hediyesi alabilmek amacıyla söylenmektedir. Mâni dizelerinde bayram kutlamasına gelen kişiler nasıl bir sevgiliye dogum gunu hediyesi istedMerini de ev sahibine mâni vasıtasıyla bMinnektedirler.
Eski Yugoslavya Türklerinde Nevruz bayramı “Sultan-ı Navnz” adıyla bilinir ve 1-14 Mart tarihleri arasında kutlanılır. Nevruz bayramının sabahı çocuklar tarafından “piliç” veya “civciv” adı verilen çalı çırpılar toplanır ve konu komÅŸuya verilir karşılığında da sevgiliye dogum gunu hediyesi alınır. Bu çalılar ev sahipleri tarafından “evimizde çok civciv ve bol bereket olsun!” denilerek ocakta yakılır. (Akça 2002: 60,62)
Nevruz’da sevgiliye dogum gunu hediyesi verme âdeti Özbeklerde de mevcuttur. Mâlik MuratoÄŸlu “Nevruz Ve Onun Özbek Halk Edebiyatında Terennüm EdiliÅŸi” adlı makalesinde bu konudan ÅŸu ÅŸekilde bahsetmektedir…
“Nevruz günü insanlar birbirlerine ÅŸeker, bal ve tatlı sevgiliye dogum gunu hediyesi ederler. Bu yeni yıl boyunca hayatınız ÅŸeker kadar tatlı olsun, bal gibi tatlı olsun anlamındadır. Nevruz günü insanlar ayrıca birbklerine güzel güzel çiçekler sevgiliye dogum gunu hediyesi ederler, “güzel olun”, “çiçek gibi yakimli olun” demektir. Nevruz günü Ä°nsanlar birbirlerine su serperler. Bu, yıl boyunca su çok olsun, problem olmasın, demektir. Yine tatlılar yemek, birbirlerine tatlı sevgiliye dogum gunu hediyesi etmek eski âdetlerdendir. Nevruz günü birbirlerini kucaklama kutlamadan ve konuÅŸmaya baÅŸlamadan Önce üç kaşık bal yalamak, yeni tanesi alınmış taze zeytin yağını sürmek en eski ve güzel âdetlerdendir.”
Türkiye’de ise Nevruz bayramı “Sultan-Nevrûz”, “Mart Dokuzu” ve “Mart Bozumu” gibi adlarla adlandırıldığmı bilmekteyiz. (Akça 2002:63)
Türkiye’de yapılan Nevruz kutlamalarında genellikle yemekler hazırlanıp dağıtılmakta bu sayede zengin fakir, genç yaÅŸlı herkesin gönlü alınmaktadır. Nevruzda yapdan yemeklerin dağıtılması Türk kültüründeki yardınuaÅŸmamn güzel bir örneÄŸidir.
Nevruz kutlamaları yurdumuzun değişik yörelerinde çeşitli şekillerde kutlanmaktadır.
Nevruz kutlamalarında ateÅŸ yakılır dilekler dilenerek üzerinden atlanır; ev ev dolaÅŸarak sevgiliye dogum gunu hediyesiler istenir. Nevruz kutlamaları sevgiliye dogum gunu hediyesileÅŸmek için son derece güzel ortamlar yaratılır. Bunlardan biri “baca gezmek” adıyla bilinen uygulamadır. Baca gezmek hakkında Saim SakaoÄŸlu ve Ali Berat Alptekin ÅŸu açıklamalarda bulunmaktadır:
“Baca gezmek/baca dolaÅŸmak: Nevruz ateÅŸinin sönmesiyle birlikte gençler yaktıktan meÅŸ’alelerle ev ev gezerler; buna ‘baca gezmek’ veya ‘baca dolaÅŸmak’ denir. Hangi eve vanlmışsa orda toplu hâlde tekerleme okunur ve kısmet istenir.
Bu gece Nevruz gecesi Baca baca devlet bacası Verenin oÄŸlu olsun Ermeyenin kızı olsun Adı Fatma olsun KaÅŸları çatma olsun Bacadan düşsün ‘paat!’ etsin! Yumurta!.. Yumurta!
Ev sahipleri baca gezen çocuklara kim olduÄŸunu sormaz, ancak sesinden tamyabilir. EÄŸer aileler arasında küs varsa ve bunların çocukları bilerek veya bilmeyerek ‘bacaya çıkarlarsa’ onlar, ev sahibi tarafından kuzu sevgiliye dogum gunu hediyesi ederek ödüllendirilir. Gece yanlarına kadar süren baca dolaÅŸma iÅŸinin sonunda toplanan yiyecekler çocuklar arasında paylaşılır ve herkes evine gider.” (SakaoÄŸlu ve Alptekin 2004: 388)
Aras boyunda gündüz yapılan baca baca töreni esnasında kapı kapı dolaşan çocuklara varsa boyanmış yumurta, yoksa ceviz, elma, portakal, yemiş gibi şeyler verilmektedir. (Onk 1972: 1214)
“Mart ayında Anadolu’da görülen ‘Kara ÇarÅŸamba’ âdeti ki genellikle Mart ayının ilk ÇarÅŸamba günüdür, Van-ErciÅŸ çevresinde görülür. Bu gün bazı törenler yapılır: Kadınlar yemekler hazırlayıp bir evde toplanırlar. Yemekler yenilir. Ä°nanca göre ne kadar çok yemek yapılır ve o gün yenilirse gelecek yıl da o kadar bereketli olacaktır. Kara ÇarÅŸamba Kars ve çevresinde de Mart ayının ilk çarÅŸambası olarak kabul edilir. Bu günde kapı dinleme, baca-baca âdederi görülür. Bu gün evlerde çok çeÅŸidi meyveler bulundurulur ve baca-baca gezenlere armaÄŸan olarak verilir.” (Akça 2002: 64-65)
“Amasya ve çevresi köylerde 21 Martı 22 Marta baÄŸlayan gece ‘deve oyunu’ da oynanır. Bu oyuna göre Köyün bazı gençleri bir araya gelerek ev ev dolaşıp oyunlarını oynar ve ev sahiplerinden çeÅŸitli yiyecek ve parayı armaÄŸan olarak toplayıp aralarında paylaşır ya da bir yerde toplanarak yeyip eÄŸlenirler.” (Akça 2002: 68)
Ege bölgesi Türkmenleri arasında gerçekleÅŸtirilen “hak üleÅŸtirme” âdeti ile ölülerin ruhlarının rahat etmesi için öğleden sonra mezar başından geçenlere kadınlar tarafından “börek, leblebi, yufka, ÅŸeker” daÄŸmldığı bilirımektedir. (Akça 2002: 72)
Nevruz kutlamaları sırasında ikram Sivas’ta “Fadimeama Bekmezi” tatlısı ikram edilmektedir. (SakaoÄŸlu ve Alptekin 2004:396)
Nevruz kutlamaları sırasında yapılan yemeklerden biri de “yel ekmeÄŸi”dir. rüzgârın gitmesi ve soÄŸukların olmaması için damların üzerinde piÅŸirilen bu ekmek evlerden toplanan unla yapıldığı ve bu evlere dağıtıldığı binmektedir. (Akça 2002:69)
Nevruz günü genellikle genç sevgililer ve nişanlılar birbirlerine sevgiliye dogum gunu hediyesi verirler. Bu günde verilen sevgiliye dogum gunu hediyesilerin uğruna inanılmaktadır.
Yozgat’ta Nevruz günü niÅŸanlı oÄŸlan tarafının, kız tarafına çeÅŸitli sevgiliye dogum gunu hediyesiler götürdüğü, birlikte dere veya göl kıyısına gidilerek eÄŸlence düzenledikleri bilinmektedir. Burada besmele ile dilek dilenmekte ve suya dokuz taÅŸ atılırsa kabul olacağına inanılmaktadır. (OÄŸuz 2005:8)
“Türkiye’nin birçok yöresinde yaÄŸmur yaÄŸdırmak için yapılan törenlerde bir çocuÄŸun üzeri yeÅŸil bitki yapraklan ve aÄŸaç dallanyla kapaülarak ev ev gezilir. Gezerken de “yaÄŸ yaÄŸ yaÄŸmur, teknede hamur, bahçede çamur, ver Allah’ım ver, sicim gibi yaÄŸmur” tekerlemesi söylenir. Buradaki su yaÄŸmura simgelemekte ve doÄŸanın canlanmasını saÄŸlayan unsur olarak görülmektedir. Çocuklara verilen sevgiliye dogum gunu hediyesiler ise bolluk ve bereketin simgesidir.” (Özhan 2000: 173)
İç Anadolu bölgesinde nişanlı olan kız ve oğlan tarafının birbirine beyaz renkli (iç çamaşır, beyaz elbise vb.) sevgiliye dogum gunu hediyesilerden gönderdiği bilinmektedir (Sakaoğlu ve Alptekin 2004: 395)
Nevruz sevgiliye dogum gunu hediyesilerinin beyaz olan ÅŸeylerden seçilerek verilmesi saflığın, iyi niyetin, barışın, sevginin bir sembolüdür. “Kara günler gitsin yerine yeni bir yılla yeni bir baharla tertemiz aydınlık günler gelsin” anlamında kullanılmaktadır.
Boratav’a göre “ÇiÄŸdem pilavı”, “çiÄŸdem bacası” da denilen çiÄŸdem töreni; çocukların, oyuna dönüşmüş bir çeÅŸit bayramları sayılabilir. (Boratav 1984:276-277)
“…Onun günü kesin belli deÄŸildir, çiÄŸdem çiçeÄŸinin çıktığı zaman kutlanır bu bayram. Köy çocukları, kasabalarda da her mahallenin çocukları küme küme, kırlarda toprağı kazarak, soÄŸanları ile birlikte çiÄŸdem çiçeÄŸi toplarlar. Bunlardan yaptıkları demetlerle, tekerlememsi türküler söyleyerek kapı kapı gezerler; evlerden bulgur, yaÄŸ vb. yiyecek gereçleri toplarlar; aldıkları erzak karşılığı çiÄŸdem verirler…Bu çiçek için ihtiyar kadınlar, ‘Peygamberimizin göz yaşından bitmiÅŸtir’ derler, ona saygı gösterirler, ellerine alınca üç defa öperler.” (Boratav 1984: 277)
Şekil 15 Çiğdem çiçeği.
Çorum’da ÇiÄŸdem Oyunu oynayan çocuklar ellerinde iÄŸde dallarına takılmış çiÄŸdemlerle ev ev dolaÅŸarak aÅŸağıdaki tekerlemeyi söğler ve çiÄŸdemleri dağıtırlar. (CaferoÄŸlu 1934: 124) Karşılığında da gıda maddeleri isterler. Bu mailerin sonu yiyeceklerin verilip verilmemesine göre deÄŸiÅŸebilmektedir. Veren için iyi dileklerde bulunurken vermeyen için kötü dileklerde bulunulmaktadır.
“ÇiÄŸdem çidem çiçeÄŸi Dedem Allah goçeyi
Dam üstünde boyunduruk Dura dura yorulduk Verenin oÄŸlu olsun Vermiyenin gara kedisi”
Verene iyi dileklerde bulunulurken vermeyene kara kedisi olsun denmesi, vermeyen kiÅŸilerin basma uÄŸursuzluk gelmesini dilenmesinden kaynaklanmaktadır. Yiye “bayçiçek” adlı baÅŸka bir oyunda da ev ev dolaÅŸarak “bayçiçek” acundaki çiçeÄŸi dağıtan çocuklara sevgiliye dogum gunu hediyesi veıılmektecür. Çocuklar sevgiliye dogum gunu hediyesi getirene iyi dileklerde bulunulup “rahmet” dilenirken, sevgiliye dogum gunu hediyesi getirmeyene de kötü dualar ettikleri bilinmektedir.
Sevgiliye dogum gunu hediyesi Yukarıdaki mâni örneklerinde de görüldüğü üzere Nevruz kutlamaları sırasında söylenen mâniler genellikle bayram kutlaması yapdan evlerden kutlama karşılığı bir sevgiliye dogum gunu hediyesi alabilmek amacıyla söylenmektedir. Mâni dizelerinde bayram kutlamasına gelen kişiler nasıl bir sevgiliye dogum gunu hediyesi istedMerini de ev sahibine mâni vasıtasıyla bMinnektedirler.
Eski Yugoslavya Türklerinde Nevruz bayramı “Sultan-ı Navnz” adıyla bilinir ve 1-14 Mart tarihleri arasında kutlanılır. Nevruz bayramının sabahı çocuklar tarafından “piliç” veya “civciv” adı verilen çalı çırpılar toplanır ve konu komÅŸuya verilir karşılığında da sevgiliye dogum gunu hediyesi alınır. Bu çalılar ev sahipleri tarafından “evimizde çok civciv ve bol bereket olsun!” denilerek ocakta yakılır. (Akça 2002: 60,62)
Nevruz’da sevgiliye dogum gunu hediyesi verme âdeti Özbeklerde de mevcuttur. Mâlik MuratoÄŸlu “Nevruz Ve Onun Özbek Halk Edebiyatında Terennüm EdiliÅŸi” adlı makalesinde bu konudan ÅŸu ÅŸekilde bahsetmektedir…
“Nevruz günü insanlar birbirlerine ÅŸeker, bal ve tatlı sevgiliye dogum gunu hediyesi ederler. Bu yeni yıl boyunca hayatınız ÅŸeker kadar tatlı olsun, bal gibi tatlı olsun anlamındadır. Nevruz günü insanlar ayrıca birbklerine güzel güzel çiçekler sevgiliye dogum gunu hediyesi ederler, “güzel olun”, “çiçek gibi yakimli olun” demektir. Nevruz günü Ä°nsanlar birbirlerine su serperler. Bu, yıl boyunca su çok olsun, problem olmasın, demektir. Yine tatlılar yemek, birbirlerine tatlı sevgiliye dogum gunu hediyesi etmek eski âdetlerdendir. Nevruz günü birbirlerini kucaklama kutlamadan ve konuÅŸmaya baÅŸlamadan Önce üç kaşık bal yalamak, yeni tanesi alınmış taze zeytin yağını sürmek en eski ve güzel âdetlerdendir.”
Türkiye’de ise Nevruz bayramı “Sultan-Nevrûz”, “Mart Dokuzu” ve “Mart Bozumu” gibi adlarla adlandırıldığmı bilmekteyiz. (Akça 2002:63)
Türkiye’de yapılan Nevruz kutlamalarında genellikle yemekler hazırlanıp dağıtılmakta bu sayede zengin fakir, genç yaÅŸlı herkesin gönlü alınmaktadır. Nevruzda yapdan yemeklerin dağıtılması Türk kültüründeki yardınuaÅŸmamn güzel bir örneÄŸidir.
Nevruz kutlamaları yurdumuzun değişik yörelerinde çeşitli şekillerde kutlanmaktadır.
Nevruz kutlamalarında ateÅŸ yakılır dilekler dilenerek üzerinden atlanır; ev ev dolaÅŸarak sevgiliye dogum gunu hediyesiler istenir. Nevruz kutlamaları sevgiliye dogum gunu hediyesileÅŸmek için son derece güzel ortamlar yaratılır. Bunlardan biri “baca gezmek” adıyla bilinen uygulamadır. Baca gezmek hakkında Saim SakaoÄŸlu ve Ali Berat Alptekin ÅŸu açıklamalarda bulunmaktadır:
“Baca gezmek/baca dolaÅŸmak: Nevruz ateÅŸinin sönmesiyle birlikte gençler yaktıktan meÅŸ’alelerle ev ev gezerler; buna ‘baca gezmek’ veya ‘baca dolaÅŸmak’ denir. Hangi eve vanlmışsa orda toplu hâlde tekerleme okunur ve kısmet istenir.
Bu gece Nevruz gecesi Baca baca devlet bacası Verenin oÄŸlu olsun Ermeyenin kızı olsun Adı Fatma olsun KaÅŸları çatma olsun Bacadan düşsün ‘paat!’ etsin! Yumurta!.. Yumurta!
Ev sahipleri baca gezen çocuklara kim olduÄŸunu sormaz, ancak sesinden tamyabilir. EÄŸer aileler arasında küs varsa ve bunların çocukları bilerek veya bilmeyerek ‘bacaya çıkarlarsa’ onlar, ev sahibi tarafından kuzu sevgiliye dogum gunu hediyesi ederek ödüllendirilir. Gece yanlarına kadar süren baca dolaÅŸma iÅŸinin sonunda toplanan yiyecekler çocuklar arasında paylaşılır ve herkes evine gider.” (SakaoÄŸlu ve Alptekin 2004: 388)
Aras boyunda gündüz yapılan baca baca töreni esnasında kapı kapı dolaşan çocuklara varsa boyanmış yumurta, yoksa ceviz, elma, portakal, yemiş gibi şeyler verilmektedir. (Onk 1972: 1214)
“Mart ayında Anadolu’da görülen ‘Kara ÇarÅŸamba’ âdeti ki genellikle Mart ayının ilk ÇarÅŸamba günüdür, Van-ErciÅŸ çevresinde görülür. Bu gün bazı törenler yapılır: Kadınlar yemekler hazırlayıp bir evde toplanırlar. Yemekler yenilir. Ä°nanca göre ne kadar çok yemek yapılır ve o gün yenilirse gelecek yıl da o kadar bereketli olacaktır. Kara ÇarÅŸamba Kars ve çevresinde de Mart ayının ilk çarÅŸambası olarak kabul edilir. Bu günde kapı dinleme, baca-baca âdederi görülür. Bu gün evlerde çok çeÅŸidi meyveler bulundurulur ve baca-baca gezenlere armaÄŸan olarak verilir.” (Akça 2002: 64-65)
“Amasya ve çevresi köylerde 21 Martı 22 Marta baÄŸlayan gece ‘deve oyunu’ da oynanır. Bu oyuna göre Köyün bazı gençleri bir araya gelerek ev ev dolaşıp oyunlarını oynar ve ev sahiplerinden çeÅŸitli yiyecek ve parayı armaÄŸan olarak toplayıp aralarında paylaşır ya da bir yerde toplanarak yeyip eÄŸlenirler.” (Akça 2002: 68)
Ege bölgesi Türkmenleri arasında gerçekleÅŸtirilen “hak üleÅŸtirme” âdeti ile ölülerin ruhlarının rahat etmesi için öğleden sonra mezar başından geçenlere kadınlar tarafından “börek, leblebi, yufka, ÅŸeker” daÄŸmldığı bilirımektedir. (Akça 2002: 72)
Nevruz kutlamaları sırasında ikram Sivas’ta “Fadimeama Bekmezi” tatlısı ikram edilmektedir. (SakaoÄŸlu ve Alptekin 2004:396)
Nevruz kutlamaları sırasında yapılan yemeklerden biri de “yel ekmeÄŸi”dir. rüzgârın gitmesi ve soÄŸukların olmaması için damların üzerinde piÅŸirilen bu ekmek evlerden toplanan unla yapıldığı ve bu evlere dağıtıldığı binmektedir. (Akça 2002:69)
Nevruz günü genellikle genç sevgililer ve nişanlılar birbirlerine sevgiliye dogum gunu hediyesi verirler. Bu günde verilen sevgiliye dogum gunu hediyesilerin uğruna inanılmaktadır.
Yozgat’ta Nevruz günü niÅŸanlı oÄŸlan tarafının, kız tarafına çeÅŸitli sevgiliye dogum gunu hediyesiler götürdüğü, birlikte dere veya göl kıyısına gidilerek eÄŸlence düzenledikleri bilinmektedir. Burada besmele ile dilek dilenmekte ve suya dokuz taÅŸ atılırsa kabul olacağına inanılmaktadır. (OÄŸuz 2005:8)
“Türkiye’nin birçok yöresinde yaÄŸmur yaÄŸdırmak için yapılan törenlerde bir çocuÄŸun üzeri yeÅŸil bitki yapraklan ve aÄŸaç dallanyla kapaülarak ev ev gezilir. Gezerken de “yaÄŸ yaÄŸ yaÄŸmur, teknede hamur, bahçede çamur, ver Allah’ım ver, sicim gibi yaÄŸmur” tekerlemesi söylenir. Buradaki su yaÄŸmura simgelemekte ve doÄŸanın canlanmasını saÄŸlayan unsur olarak görülmektedir. Çocuklara verilen sevgiliye dogum gunu hediyesiler ise bolluk ve bereketin simgesidir.” (Özhan 2000: 173)
İç Anadolu bölgesinde nişanlı olan kız ve oğlan tarafının birbirine beyaz renkli (iç çamaşır, beyaz elbise vb.) sevgiliye dogum gunu hediyesilerden gönderdiği bilinmektedir (Sakaoğlu ve Alptekin 2004: 395)
Nevruz sevgiliye dogum gunu hediyesilerinin beyaz olan ÅŸeylerden seçilerek verilmesi saflığın, iyi niyetin, barışın, sevginin bir sembolüdür. “Kara günler gitsin yerine yeni bir yılla yeni bir baharla tertemiz aydınlık günler gelsin” anlamında kullanılmaktadır.
Boratav’a göre “ÇiÄŸdem pilavı”, “çiÄŸdem bacası” da denilen çiÄŸdem töreni; çocukların, oyuna dönüşmüş bir çeÅŸit bayramları sayılabilir. (Boratav 1984:276-277)
“…Onun günü kesin belli deÄŸildir, çiÄŸdem çiçeÄŸinin çıktığı zaman kutlanır bu bayram. Köy çocukları, kasabalarda da her mahallenin çocukları küme küme, kırlarda toprağı kazarak, soÄŸanları ile birlikte çiÄŸdem çiçeÄŸi toplarlar. Bunlardan yaptıkları demetlerle, tekerlememsi türküler söyleyerek kapı kapı gezerler; evlerden bulgur, yaÄŸ vb. yiyecek gereçleri toplarlar; aldıkları erzak karşılığı çiÄŸdem verirler…Bu çiçek için ihtiyar kadınlar, ‘Peygamberimizin göz yaşından bitmiÅŸtir’ derler, ona saygı gösterirler, ellerine alınca üç defa öperler.” (Boratav 1984: 277)
Şekil 15 Çiğdem çiçeği.
Çorum’da ÇiÄŸdem Oyunu oynayan çocuklar ellerinde iÄŸde dallarına takılmış çiÄŸdemlerle ev ev dolaÅŸarak aÅŸağıdaki tekerlemeyi söğler ve çiÄŸdemleri dağıtırlar. (CaferoÄŸlu 1934: 124) Karşılığında da gıda maddeleri isterler. Bu mailerin sonu yiyeceklerin verilip verilmemesine göre deÄŸiÅŸebilmektedir. Veren için iyi dileklerde bulunurken vermeyen için kötü dileklerde bulunulmaktadır.
“ÇiÄŸdem çidem çiçeÄŸi Dedem Allah goçeyi
Dam üstünde boyunduruk Dura dura yorulduk Verenin oÄŸlu olsun Vermiyenin gara kedisi”
Verene iyi dileklerde bulunulurken vermeyene kara kedisi olsun denmesi, vermeyen kiÅŸilerin basma uÄŸursuzluk gelmesini dilenmesinden kaynaklanmaktadır. Yiye “bayçiçek” adlı baÅŸka bir oyunda da ev ev dolaÅŸarak “bayçiçek” acundaki çiçeÄŸi dağıtan çocuklara sevgiliye dogum gunu hediyesi veıılmektecür. Çocuklar sevgiliye dogum gunu hediyesi getirene iyi dileklerde bulunulup “rahmet” dilenirken, sevgiliye dogum gunu hediyesi getirmeyene de kötü dualar ettikleri bilinmektedir.
