Åž irvânî’ye göre yakut dört çeÅŸittir.
Kutlar, kitabının dipnotunda yakutun madeni ile ilgili olarak Destgerdî’den alınan rivayeti aktarır. “Nizâmî’nin Ä°skender-nâmesi’nde Ä°skender’in askerlerinin zulümattan çıkardığı tek cevher olarak kırmızı yakuttan söz edilmektedir. Aynı konunun anlatıldığı kısımda Ä°skender’in Hızır’a verdiÄŸi taÅŸ için sadece gevher denmektedir.” (Kutlar, 2005: 21). Åžirvânî, age, s. 102-121.
Birinci çeÅŸit, kızıldır. DiÄŸer çeÅŸitlerden daha çok raÄŸbet görür ve pahalıdır. Çok faydalıdır. Bu çeÅŸit dört sınıf üzeredir. Behremânî, birinci sınıftır. Rengi asfûr çiçeÄŸinin rengi gibi arı, açık kızıldır. Renginde hiç kusur yoktur. Åžemseddin-i Belhî’ye göre behremânî, gülnâr rengine benzeyen bir yakuttur. Renginin kötüsü hanindir. Âlâsı ve hâlisi behremânîdir. Remmânî, ikinci sınıftır. Rengi ekÅŸi nar tanesinin rengi gibi kızıl, temiz, ÅŸeffaf, nurlu ve parlaktır. Åžulesi, ateÅŸ ÅŸulesine benzer. Bu da behremânî gibi tercih edilir ve pahalıdır. Hoca Nasîrüddîn-i Tûsî cevher-nâmesinde, yakutun iyisi behremânî, sonra remmânî derken Åžemseddin-i Belhî önce remmânî sonra behremânî der. Tifâşî, en iyisine remmânî, ortasına behremânî, en kötüsüne versî denildiÄŸini söyler. Versî, behremânîyle hamrî arasında bir renktir. Üçüncü sınıfa hamrî derler. Rengi ÅŸarap rengindedir. Az bulandık ve çok kızıldır. Bunun en iyisi ergavânîdir ve kötüsü verdînin alâsıdır. Bu sınıfın yakutu, remmânîden sonra çok tercih edilir ve pahalıdır. Dördüncü sınıf verdîdir. Bu sınıf yakutun rengi kızıl gül rengine ve ÅŸebboy çiçeÄŸinin rengine benzetilir. Kötüsü beyaza yakındır, iyisi halis verdîdir. Hoca Nasîrüddîn-i Tûsî’ye göre kızıl yakutun en iyisi behremânîdir ve ondan sonra remmânîdir, sonra da ergavânîdir. Ergavânî yakutun rengi ergavan çiçeÄŸinin rengine benzer. Ondan sonra hamrî, sonra da lahmîdir. Bu sınıf yakutun rengi taze et rengine benzer. Sonra hallîdir. O da kızıl sirke rengine benzer126.
Sarı yakut ikinci çeÅŸittir. Bu yakut Yahudiler ve Rumîler katında raÄŸbet görür. Kıymetli, deÄŸerlidir. Tifaşî’ye göre bu çeÅŸit yakut üç sınıf üzeredir. Birinci sınıfa rakîk derler. Bu sınıf arı, sulu ve ışıltılıdır. Rengi saman rengine benzer. Çok sarı deÄŸildir. Hulûkî, ikinci sınıftır. Bunun rengi, nuru, suyu, parıltısı ve berraklığı öncekinden fazladır. Cülnârî, üçüncü sınıftır. Rengi, suyu, nuru, parıltısı ve letafati diÄŸer sınıflardan çok daha iyidir ve çok kıymetlidir. Hoca Nasîrüddîn-i Tûsî’nin cevher-nâmesinde sarı yakut yedi sınıf üzeredir. MiÅŸmişî, birinci sınıftır. Rengi zerdali rengine benzer. Bu sınıf sarı yakutun en iyisi ve en üstün olanıdır. Mu’asfer, ikinci sınıftır. Rengi asfûr çiçeÄŸi yaprağının rengine benzer, miÅŸmişîden sonra diÄŸer sınıflardan iyidir. Nârencî, üçüncü sınıftır. Narenc rengindedir. Mu’asferden sonra tercih edilir. Za’ferânî, dördüncü sınıftır. Za’ferân rengine benzer. Nârencîden daha aÅŸağı mertebededir. Turuncî, beÅŸinci sınıftır. Rengi turunc rengine benzer ve za’ferânîden kötüdür. Berrâk, altıncı sınıftır. Rengi erimiÅŸ kurÅŸun rengine benzer. İçinde az sarılık vardır. Turuncîden daha kötüdür. Tibnî, yedinci sınıftır. Rengi saman rengine benzer ve bu bütün sınıflardan kötüdür127.
Zümürrüd kânı içre bulunan yâkût-ı asferdür
Bilür kadrin gören nesrînini yir yir çemen-zârun (Hâletî/Kaya, 2003: 224)
Ş irvânî, age, s. 102-121. Ş irvânî, age, s. 102-121.
Ezrak, üçüncü çeşittir. Altı sınıf üzeredir. Tâvusî, birinci sınıftır, rengi tâvus rengine benzer. Bazıları bu sınıfa lâciverdî der. Çünkü rengi lâciverd rengine benzer. Bu sınıf diğer sınıflardan iyidir. Âsumâncûnî, ikinci sınıftır. Rengi gök rengine benzer. Tâvusîden daha kötüdür. Kuhlî, üçüncü sınıftır. Rengi ısfahânî sürme rengine benzer. Cevherîler katında meşhurdur. Âsumâncûnîden kötüdür. Nîlî, dördüncü sınıftır. Rengi çivid (koyu mavi) rengine benzer. Kuhlîden kötüdür. Zeytî, beşinci sınıftır. Zeytin rengindedir. Sinnevrî, altıncı sınıftır. Rengi gül rengine benzer. Bazıları sinnevrî, zeytîden, zeytî, kuhlîden bir kısımdır, der128.
Hâletî’nin, feleÄŸin firuze renkli kubbesinin, yakuta dönmesini istediÄŸi beyitinde, yakut ile kastedilenin yukarıda bahsedilen mavi renkli yakutlardan birisi olması muhtemeldir:
Yâkûta döne günbed-i fîrûze-i eflâk
Çıksaydı eger sînedeki âteş-i âhum (Hâletî/Kaya, 2003: 241)
Dördüncü çeÅŸit beyazdır. Ä°ki sınıf üzeredir. Ma’i, birinci sınıftır. Bu beyaz bir yakuttur. Fazlasıyla beyaz, suyu ve ışıltısı çoktur. Rekke, ikinci sınıftır. Suyu, nuru, parıltısı azdır. DeÄŸeri ve tazeliÄŸi yoktur. Billura benzer beyaz bir taÅŸtır. Kıymeti diÄŸer sınıflardan azdır. Yakutu billurdan iki ÅŸekilde ayırırlar. Yakut billurdan ağırdır. DiÄŸeri ise yakut serttir, egelenmez; billur yumuÅŸaktır, egelenir129.
Tigâşî yakutun iyisini kötüsünden ayırır. Ona göre yakutun noksanlarından biri, içinde çürük, yarık olmasıdır. Yakutun yırtılmış yerlerinde kurt yuva yapmışsa ve kurt durduÄŸu yerde hareket ediyorsa, o yakut kötüdür. Ne zaman ki kurt yakuttan çıksa o an ölür. DiÄŸeri rengidir. Kızıl yakutun iÅŸe yaramayanı verdîdir. Rengi aklığa meyletmiÅŸ ve kumludur. Gök yakutun iÅŸe yaramayanı sinnevrî rengindedir. Sarı yakutun iÅŸe yaramayanı beyaza yakın sarı olanıdır. Kısacası yakutun kötü olduÄŸunu rengi, sıfatları, ÅŸekli, görünüşü ve içinde kıl gibi ince yarıkların olması belirler.130 Za’îfî cevâhir-nâmesi’nde yakutun dört ana rengini ve tonlarını “1. Kızıl/surh: behremânî, ergavânî, dürdî, hamrî, hallî, lahmî; 2. Gök: tâvûsî, âsumânî, nîlî, kuhlî, sebzfâm; 3. Saru: ÅŸem’î, turuncî, nârencî, kâhî; 4. Ak (billûr)” ÅŸeklinde sınıflandırır.131
Şirvânî, age, s. 102-121. Şirvânî, age, s. 102-121. Ş irvânî, age, s. 102-121. Kutlar, age, s. 54-69.
Yakut çeÅŸitleri olarak Nef’î, Vecdî ve Bahâyî rümmânî yakuttan bahseder. Åžeyhülislâm Yahyâ da kırmızı renkli ÅŸarap kadehini tasvir ederken erguvân kelimesini kullanır. Burada Yahyâ’nın ergâvânî yakuta gönderme yapması olasıdır:
Sanırlar katre-i hûn saçılır tîg-ı zebânımdan
Sözüm oldukça rengîn-fikr ile yâkût-ı rümmânî (Nef’î/AkkuÅŸ, 1993: 83) Dirîg ol dem niçün kan aglayup ebr-i siyeh gamla
Cihânun olmaya her sengi bir yâkût-ı rümmânî (Neşâtî/Kaplan, 1996: 19) Ger olsa pertev-endâz âfitâb-ı lutfı sahrâya
İder her sengini reşk-âver-i yâkût-ı rümmânî (Neşâtî/Kaplan, 1996: 45)
DegiÅŸmem la’l-i nâba katresin sahbâ-yı höş-rengin
Bu âb u tâb ile yâkût-ı rümmânîden iydir bu (Vecdî/Onay, 2007: 407)
Rişte-i âla dizer gûyâ nice yâkût-ı nâb
Devr idüp ol meclisi câm-ı şarâb-ı erguvân (Yahyâ/Ertem, 1995: 167)
Åž irvânî’ye göre yakut dört çeÅŸittir.
Kutlar, kitabının dipnotunda yakutun madeni ile ilgili olarak Destgerdî’den alınan rivayeti aktarır. “Nizâmî’nin Ä°skender-nâmesi’nde Ä°skender’in askerlerinin zulümattan çıkardığı tek cevher olarak kırmızı yakuttan söz edilmektedir. Aynı konunun anlatıldığı kısımda Ä°skender’in Hızır’a verdiÄŸi taÅŸ için sadece gevher denmektedir.” (Kutlar, 2005: 21). Åžirvânî, age, s. 102-121.
Birinci çeÅŸit, kızıldır. DiÄŸer çeÅŸitlerden daha çok raÄŸbet görür ve pahalıdır. Çok faydalıdır. Bu çeÅŸit dört sınıf üzeredir. Behremânî, birinci sınıftır. Rengi asfûr çiçeÄŸinin rengi gibi arı, açık kızıldır. Renginde hiç kusur yoktur. Åžemseddin-i Belhî’ye göre behremânî, gülnâr rengine benzeyen bir yakuttur. Renginin kötüsü hanindir. Âlâsı ve hâlisi behremânîdir. Remmânî, ikinci sınıftır. Rengi ekÅŸi nar tanesinin rengi gibi kızıl, temiz, ÅŸeffaf, nurlu ve parlaktır. Åžulesi, ateÅŸ ÅŸulesine benzer. Bu da behremânî gibi tercih edilir ve pahalıdır. Hoca Nasîrüddîn-i Tûsî cevher-nâmesinde, yakutun iyisi behremânî, sonra remmânî derken Åžemseddin-i Belhî önce remmânî sonra behremânî der. Tifâşî, en iyisine remmânî, ortasına behremânî, en kötüsüne versî denildiÄŸini söyler. Versî, behremânîyle hamrî arasında bir renktir. Üçüncü sınıfa hamrî derler. Rengi ÅŸarap rengindedir. Az bulandık ve çok kızıldır. Bunun en iyisi ergavânîdir ve kötüsü verdînin alâsıdır. Bu sınıfın yakutu, remmânîden sonra çok tercih edilir ve pahalıdır. Dördüncü sınıf verdîdir. Bu sınıf yakutun rengi kızıl gül rengine ve ÅŸebboy çiçeÄŸinin rengine benzetilir. Kötüsü beyaza yakındır, iyisi halis verdîdir. Hoca Nasîrüddîn-i Tûsî’ye göre kızıl yakutun en iyisi behremânîdir ve ondan sonra remmânîdir, sonra da ergavânîdir. Ergavânî yakutun rengi ergavan çiçeÄŸinin rengine benzer. Ondan sonra hamrî, sonra da lahmîdir. Bu sınıf yakutun rengi taze et rengine benzer. Sonra hallîdir. O da kızıl sirke rengine benzer126.
Sarı yakut ikinci çeÅŸittir. Bu yakut Yahudiler ve Rumîler katında raÄŸbet görür. Kıymetli, deÄŸerlidir. Tifaşî’ye göre bu çeÅŸit yakut üç sınıf üzeredir. Birinci sınıfa rakîk derler. Bu sınıf arı, sulu ve ışıltılıdır. Rengi saman rengine benzer. Çok sarı deÄŸildir. Hulûkî, ikinci sınıftır. Bunun rengi, nuru, suyu, parıltısı ve berraklığı öncekinden fazladır. Cülnârî, üçüncü sınıftır. Rengi, suyu, nuru, parıltısı ve letafati diÄŸer sınıflardan çok daha iyidir ve çok kıymetlidir. Hoca Nasîrüddîn-i Tûsî’nin cevher-nâmesinde sarı yakut yedi sınıf üzeredir. MiÅŸmişî, birinci sınıftır. Rengi zerdali rengine benzer. Bu sınıf sarı yakutun en iyisi ve en üstün olanıdır. Mu’asfer, ikinci sınıftır. Rengi asfûr çiçeÄŸi yaprağının rengine benzer, miÅŸmişîden sonra diÄŸer sınıflardan iyidir. Nârencî, üçüncü sınıftır. Narenc rengindedir. Mu’asferden sonra tercih edilir. Za’ferânî, dördüncü sınıftır. Za’ferân rengine benzer. Nârencîden daha aÅŸağı mertebededir. Turuncî, beÅŸinci sınıftır. Rengi turunc rengine benzer ve za’ferânîden kötüdür. Berrâk, altıncı sınıftır. Rengi erimiÅŸ kurÅŸun rengine benzer. İçinde az sarılık vardır. Turuncîden daha kötüdür. Tibnî, yedinci sınıftır. Rengi saman rengine benzer ve bu bütün sınıflardan kötüdür127.
Zümürrüd kânı içre bulunan yâkût-ı asferdür
Bilür kadrin gören nesrînini yir yir çemen-zârun (Hâletî/Kaya, 2003: 224)
Ş irvânî, age, s. 102-121. Ş irvânî, age, s. 102-121.
Ezrak, üçüncü çeşittir. Altı sınıf üzeredir. Tâvusî, birinci sınıftır, rengi tâvus rengine benzer. Bazıları bu sınıfa lâciverdî der. Çünkü rengi lâciverd rengine benzer. Bu sınıf diğer sınıflardan iyidir. Âsumâncûnî, ikinci sınıftır. Rengi gök rengine benzer. Tâvusîden daha kötüdür. Kuhlî, üçüncü sınıftır. Rengi ısfahânî sürme rengine benzer. Cevherîler katında meşhurdur. Âsumâncûnîden kötüdür. Nîlî, dördüncü sınıftır. Rengi çivid (koyu mavi) rengine benzer. Kuhlîden kötüdür. Zeytî, beşinci sınıftır. Zeytin rengindedir. Sinnevrî, altıncı sınıftır. Rengi gül rengine benzer. Bazıları sinnevrî, zeytîden, zeytî, kuhlîden bir kısımdır, der128.
Hâletî’nin, feleÄŸin firuze renkli kubbesinin, yakuta dönmesini istediÄŸi beyitinde, yakut ile kastedilenin yukarıda bahsedilen mavi renkli yakutlardan birisi olması muhtemeldir:
Yâkûta döne günbed-i fîrûze-i eflâk
Çıksaydı eger sînedeki âteş-i âhum (Hâletî/Kaya, 2003: 241)
Dördüncü çeÅŸit beyazdır. Ä°ki sınıf üzeredir. Ma’i, birinci sınıftır. Bu beyaz bir yakuttur. Fazlasıyla beyaz, suyu ve ışıltısı çoktur. Rekke, ikinci sınıftır. Suyu, nuru, parıltısı azdır. DeÄŸeri ve tazeliÄŸi yoktur. Billura benzer beyaz bir taÅŸtır. Kıymeti diÄŸer sınıflardan azdır. Yakutu billurdan iki ÅŸekilde ayırırlar. Yakut billurdan ağırdır. DiÄŸeri ise yakut serttir, egelenmez; billur yumuÅŸaktır, egelenir129.
Tigâşî yakutun iyisini kötüsünden ayırır. Ona göre yakutun noksanlarından biri, içinde çürük, yarık olmasıdır. Yakutun yırtılmış yerlerinde kurt yuva yapmışsa ve kurt durduÄŸu yerde hareket ediyorsa, o yakut kötüdür. Ne zaman ki kurt yakuttan çıksa o an ölür. DiÄŸeri rengidir. Kızıl yakutun iÅŸe yaramayanı verdîdir. Rengi aklığa meyletmiÅŸ ve kumludur. Gök yakutun iÅŸe yaramayanı sinnevrî rengindedir. Sarı yakutun iÅŸe yaramayanı beyaza yakın sarı olanıdır. Kısacası yakutun kötü olduÄŸunu rengi, sıfatları, ÅŸekli, görünüşü ve içinde kıl gibi ince yarıkların olması belirler.130 Za’îfî cevâhir-nâmesi’nde yakutun dört ana rengini ve tonlarını “1. Kızıl/surh: behremânî, ergavânî, dürdî, hamrî, hallî, lahmî; 2. Gök: tâvûsî, âsumânî, nîlî, kuhlî, sebzfâm; 3. Saru: ÅŸem’î, turuncî, nârencî, kâhî; 4. Ak (billûr)” ÅŸeklinde sınıflandırır.131
Şirvânî, age, s. 102-121. Şirvânî, age, s. 102-121. Ş irvânî, age, s. 102-121. Kutlar, age, s. 54-69.
Yakut çeÅŸitleri olarak Nef’î, Vecdî ve Bahâyî rümmânî yakuttan bahseder. Åžeyhülislâm Yahyâ da kırmızı renkli ÅŸarap kadehini tasvir ederken erguvân kelimesini kullanır. Burada Yahyâ’nın ergâvânî yakuta gönderme yapması olasıdır:
Sanırlar katre-i hûn saçılır tîg-ı zebânımdan
Sözüm oldukça rengîn-fikr ile yâkût-ı rümmânî (Nef’î/AkkuÅŸ, 1993: 83) Dirîg ol dem niçün kan aglayup ebr-i siyeh gamla
Cihânun olmaya her sengi bir yâkût-ı rümmânî (Neşâtî/Kaplan, 1996: 19) Ger olsa pertev-endâz âfitâb-ı lutfı sahrâya
İder her sengini reşk-âver-i yâkût-ı rümmânî (Neşâtî/Kaplan, 1996: 45)
DegiÅŸmem la’l-i nâba katresin sahbâ-yı höş-rengin
Bu âb u tâb ile yâkût-ı rümmânîden iydir bu (Vecdî/Onay, 2007: 407)
Rişte-i âla dizer gûyâ nice yâkût-ı nâb
Devr idüp ol meclisi câm-ı şarâb-ı erguvân (Yahyâ/Ertem, 1995: 167)
